21.4.21/10: Het recht rechten te hebben (naar Hannah Arendt)

'Op een ochtend in 1977 tuurt Chris van der Ziel naar zijn huis in de Cornelis Houtmanstraat in Delfzijl. Dat dak, daar is iets mee. Hij loopt naar binnen, gaat de trap op en bekijkt het plafond in de slaapkamer. Er zit duidelijk een knik in, tussen de zolder en het dak moest iets zijn.

Met zijn vrouw begint hij het plafond te slopen. Het behang eraf, het pleisterwerk open, de isolatie los. Dan: een harde kraak. Het hele dakbeschot stort in. Gruis en planken komen naar beneden, samen met de verklaring voor het mysterie van de plafondknik: een stapel dikke boeken.

Van der Ziel en zijn vrouw slaan ze open en vinden een gedetailleerde verslaggeving uit een stoffig verleden. Boekhoudingen, notities van bijeenkomsten, persoonlijke brieven. De aantekeningen stammen van vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Het blijken documenten van de Joodse gemeenschap van Delfzijl. Elk Joods gezin staat met naam, adres en familieverband vermeld.

Later zal de familie Van der Ziel ontdekken dat een eerdere bewoner van het huis aan de Cornelis Houtmanstraat een rabbijn was. Na het uitbreken van de oorlog in 1940 verstopte hij de boekhouding onder het dak. Als de Duitse bezetter de administratie in handen had gekregen, had die alle benodigde informatie om iedere Jood in de gemeente Delfzijl op te pakken. De rabbijn wilde zijn gemeenschap beschermen.' (p15)

Privacy is een recht dat we beweren te koesteren, hoog aanvinken. Toch is de praktijk pijnlijk anders. Als men kan kiezen tussen privacy of veiligheid, tussen privacy en gemak, tussen privacy en minder betalen, wel dan kiezen we meestal niet voor privacy. Het lijkt wel op het klimaatdebat, we hebben het er graag over, maken ons zorgen, maar toch blijven we massaal met olieslurpende auto's rijden en vliegvakanties boeken. En als mensen geconfronteerd worden met deze paradox, volgt al snel het argument: "Ik heb toch niets te verbergen."

Maar is dat zo?

Als gedreven verslaggevers bij het onafhankelijk platform De Correspondent gingen Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis met deze vraag aan de slag. En de waarheden en inzichten die ze, aan de hand van echt en gedegen onderzoeksjournalistiek, blootleggen zijn niet min, soms zelfs beangstigend. Zo tonen ze zeer secuur aan dat het onvoorwaardelijk burgerschap, het onschuldpresumptie en non-discriminatiebeginsel, maar ook onze autonomie en onze solidariteit, kortom onze vrije en democratische samenleving zwaar onder druk staan.

'Op polemische toon bekritiseerd technologiedenker Evgeny Morozov al jaren het heilig geloof in digitale technologieën die de wereld moeten redden. Hij noemt het 'solutionism', het idee dat er voor ieder probleem - hoe complex en gelaagd ook - een technologische oplossing is... Privacy is een voorwaarde voor andere waarden, legt Morozov uit..."Ik zie privacy als een manier om toegang te krijgen tot een veilige en private ruimte, waar je kunt reflecteren op de wereld, een mening kunt vormen, kunt bedenken hoe je het systeem anders wilt zien." Tot zover herhaalt Morozov een (van de vele) woordenboekendefenitie van privacy. Maar nu komt de crux: daar houdt het niet bij op, zegt Morozov. Die veilige private ruimte is nodig, aldus de denker, "om vervolgens terug te keren naar het publieke forum en bij te dragen aan de verbetering van het systeem, jouw mening in te brengen en te debatteren." Met andere woorden: privacy is essentieel voor een gezond democratisch debat. En precies deze voorwaarde staat onder druk door nudgende overheden en surveillancekapitalisten, aldus de Wit-Russische denker. Het echte privacy probleem is niet dat wij de controle kwijt zijn over onze persoonlijke data. Of dat overheden en bedrijven zo bizar veel over ons weten. Neen, het probleem is dat overheden en bedrijven al die data gebruiken om ons in bepaalde richtingen te duwen - zonder dat wij het doorhebben. 'Onzichtbare prikkeldraad', noemt hij het. De algoritmes en datagestuurde informatie van overheden en bedrijven bepalen onze keuzes, zoals prikkeldraad onze bewegingsvrijheid bepaalt. Dit prikkeldraad "limiteert onze levens tot een plek die er rustig en aantrekkelijk uitziet, maar die wij niet zelf hebben gekozen en die we niet kunnen herbouwen of uitbreiden. Het ergste van alles is dat wij het niet als zodanig zien, het prikkeldraad blijft onzichtbaar". Dat is waar de discussie over privacy en data over zouden moeten gaan, stelt Morozov. Over het onzichtbare prikkeldraad dat de menselijke autonomie - en daarmee de democratie - in gevaar brengt. Sterker, het dominante gesprek over privacy - namelijk dat onze privacy gered is als iedereen maar controle heeft over zijn eigen gegevens - kan zelfs gevaarlijk zijn, zegt Morozov. "Ik kan mij namelijk een wereld voorstellen waarin iedereen totale controle over zijn data heeft, maar niemand meer iets bijdraagt aan de publieke sfeer." (p182)

Maar opgelet, Martijn en Tokmetzis geven ons niet alleen een doembeeld, ze vragen zich luidop af: "Waar blijft de tegenmacht?" En hier en daar zien ze lichtpunten. Het Europees parlement en hof van justitie werpen zich op als beschermheren van privacy als mensenrecht. Er is ook meer interesse van onderzoeksjournalisten en kritische denkers krijgen meer aandacht. De rol van Facebook, Google en co bij de verkiezing van Tump, de Brexit, de maatschappelijke polarisatie,...hebben de publieke opinie wakker geschud. Maar pas op: achter de datahonger van overheden en bedrijven schuilen enorme krachten, de wens tot commerciële en sociale beheersing onder hen zal niet afnemen, terwijl de burger en de consument gretig gebruik blijven maken van de technologieën. Er is een omwenteling nodig (en om deze een duwtje in de rug te geven stellen de auteurs finaal zelfs een soort strijdplan op). Fundamentale kernwaarden worden bedreigd. Privacy is een essentieel collectief goed. Het gaat over ons allemaal. Ik heb niets te verbergen, zeg je? Wij hebben veel te beschermen!!!

'In 'Je hebt wel iets te verbergen' leggen Martijn en Tokmetzis al hun grondig verworven inzichten voor ons bloot. Dit noodzakelijk boek is een noodklok en strijdershandboek in één, vleiend en meeslepend, informatief en mobiliserend geschreven. Wat je nooit wist dat je moest weten, of waarvan je al wel een vermoeden had, wordt nu bevestigd: we hebben van alles te verbergen, maar zijn nog nooit zo naakt geweest. Martijn en Tokmetzis schilderen een wervelende dystopia van dataspaghetti, techno-optimisme, Kafka in de polder, datahonger, surveillance-kapitalisme, aangestuurd door moederschip Google. Is er nog tijd om er iets aan te doen? Ja, maar er is wel een omwenteling nodig, hopelijk mede aangezwengeld door dit boek.' (Beatrice de Graaf)

En om het verhaal van de zolder van de familie Van der Ziel en het verborgen Joods archief wat kracht bij te zetten, nog even dit. Gedurende de jaren dertig had de Amsterdamse administratie een ongekend gedetailleerde databank opgebouwd met daarin de persoonlijke informatie over alle Amsterdammers. Dit met de allerbeste beste bedoelingen, om de gemeente efficiënter te maken, de inwoners beter ter wille te zijn. Maar na 1940 bleek deze lijsten in handen van de nazi's een databank des doods. Daarom drong in 1943 het kunstenaarsverzet, onder leiding van Gerrit van der Veen, vermomd het archief binnen en trachtte het in brand te steken. Een ware verzetsdaad, 'de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister'.