Leestip van Wouter De Raes

De complottheorieën-biotoop in de Verenigde Staten doorgelicht

9 november 2020

Misschien hebt u zich de voorbije turbulente maanden afgevraagd waar al die vreemde complottheorieën en al die berichten, websites en mediakanalen met een ononderbroken stroom aan fake nieuws over covid-19 zo plots en zo massaal vandaan kwamen ? Als u Republic of Lies. American conspiracy theorists and their surprising rise to power van de Amerikaanse journaliste Anna Merlan leest, zal u een en ander duidelijk worden over de wortels van die complottheorieën, hun producenten en hun verspreiders. Merlan specialiseerde er zich al een aantal jaar in, maakte reportages over hun aanhangers en deed zelf ook undercover onderzoek in het netwerk van Amerikaanse complotdenkers en complottheorieën verspreidende organisaties.
Die theorieën zijn in de VS natuurlijk geen nieuw fenomeen ; de Amerikaanse samenleving en geschiedenis zijn er zelfs van doordrongen. Merlan geeft een overzicht van enkele bekende 20ste-eeuwse complottheorieën rond gebeurtenissen in de geschiedenis van de VS (moord op Kennedy, 9/11, vaccinatie-angsten ...). Of zelfs gebeurtenissen deels uitgelokt doordat mensen in complottheorieën geloofden (bv. de communistenjacht na WO II onder leiding van senator Mc Carthy).
Ze gaat ook in op wat nu eigenlijk als een complottheorie moet beschouwd worden. De meeste complotdenkers omschrijven zichzelf trouwens niet graag met die term, ze menen en zeggen van zichzelf dat ze aan "research" doen, noemen zich "onafhankelijke journalisten" of denken tot een "truth community" te behoren.
Merlan bevestigt vooraf dat er in de loop van de Amerikaanse geschiedenis wel degelijk complotten zijn gebeurd, zoals Watergate, operaties van de CIA of FBI tegen binnenlandse tegenstanders (vaak minderheidsgroepen) of tegen buitenlandse staatshoofden, geheime medische experimenten op proefpersonen zonder hun toestemming... Maar die occasionele en uitgelekte complotten op kleine schaal deden een aantal anti-regerings- of anti-overheids-bewegingen en complotdenkers de rol en macht van de Amerikaanse overheid mateloos overschatten en in mega-complotten te geloven die een onmogelijk grote organisatiekracht van overheid en bedrijven zouden vereisen om die te verhullen.
Ze heeft het ook ook over de psychologische, sociologische en economische factoren die mensen ertoe aanzetten om die voor waar aan te nemen en te verspreiden. Periodes van maatschappelijke onrust of versnelde maatschappelijke evoluties (bv. industrialisatie, immigratie...) dragen ertoe bij.
Maar het probleem vandaag voor Merlan is dat die steeds efficiënter werkende complottheorieën- biotoop op het internet en in de media nu samenvalt met een opleving van racisme en nationalisme. White supremacists, neo-nazi's, sexisten, nationalisten, alt-right-bewegingen voeden mekaar in een door de sociale media enorm gestimuleerd, kakafonisch des-informatienetwerk dat zichzelf maar versterkt en uitbreidt en onophoudelijk nieuwe theorieën genereert op basis van wantrouwen en wilde speculaties. Maar de centrale figuur die al deze verschillende stromingen momenteel verenigt is uiteraard Donald Trump, die verschillende complottheorieën aanhing, legitimeerde en verspreidde en begrippen uit complotkringen als "Deep State" of "rigged elections" onder de aandacht van een groter publiek bracht. Zeker sinds hij in 2016 president geworden is. Hierbij geholpen en beïnvloed door mediamakers zoals o.a. complottheoreticus Alex Jones en radicaal-rechtse adviseurs en politici.

Een eye-opener in dit boek voor mij was ook het verdienmodel en de immense geldstroom dat door deze media-machine wordt gegenereerd en gecontroleerd. Alex Jones bv. verspreidt allerlei medische complottheorieën die de farmaceutische en medische wereld of vaccins in diskrediet moet brengen, maar verdient zelf veel geld aan de verkoop van allerlei supplementen en kwakzalversgeneesmiddelen. Ook bv. de buiten de VS nauwelijks bekende "redemption theories" dragen hun steentje bij : theorieën die stellen dat de staat een enorm geheime grote geldvoorraad bezit die men rechtmatig zou kunnen aanboren door de juiste "technieken" te gebruiken. Vooral gebruikt als legitimatie door allerlei belastings- en andere fraudeurs om de staat op te lichten. Het wantrouwen in de overheid en de vrees voor een te sterke overheid die haar burgers en de financiële middelen controleert zijn in Republic of Lies een constant terugkerend thema.
Het grootste deel van Merlans boek bestaat uit haar reportages en case studies over specifieke complottheorieën, hun aanhangers en verspreiders. Vrij thematisch ingedeeld, ondanks het feit dat deze natuurlijk constant in interactie gaan, mekaar inspireren, zodat er steeds nieuwe versies ontwikkelen en verspreiden ... Maar gelukkig houdt de auteur ook regelmatig het totaalplaatje in het oog.
Passeren o.a. de revue:
- Pizzagate: een veronderstelde samenzwering van hoge, leidende Democraten die er een pedofilie- en mensenhandel-netwerk zouden op nahouden en communiceren door middel van codetaal. De dressings die ze in restaurants opgeven voor hun pizza's zijn natuurlijk verborgen boodschappen voor een 'bestelling' van kinderen. Al die op niets gebaseerde fantasieën bleven niet onschuldig. Een dolgedraaide gewapende 'believer' viel in de aanloop van de presidentsverkiezingen van 2016 een pizzarestaurant in Washington DC binnen om die leidende Democraten te ontmaskeren.
- Valse vlag-operaties: operaties die door de staat zouden uitgevoerd zijn om radicaal-rechts in diskrediet te brengen of om wapenbezit door burgers te verbieden. Zoals massamoorden of school-shootings, die niet door individuele massamoordenaars zouden gepleegd zijn maar door de overheid in scène gezet zouden zijn.
- Onopgeloste moorden: veronderstelde afrekeningen binnen in het 'corrupte' milieu van de Democraten
- Medische complottheorieën: vaak is Big Pharma en/of de overheid de zondebok. De meest succesrijke beweging onder hen, de anti-vaccinatie-beweging wordt grondig doorgelicht, ook in historisch perspectief sinds de 18de eeuw. En uiteraard ook haar gevolgen: dalende vaccinatiegraden, heruitbraken van mazelen en andere gevaarlijke ziektes... Ook hier speelt de vrees voor een te sterke overheid en de beperking van vrijheden enorm mee.
- De racistische en antisemitische complottheorieën van de white supremacists en neonazi's. In deze kringen floreren ook allerlei theorieën over een of andere geheime wereldorde die de touwtjes in handen tracht te krijgen. De Zionisten bv. of de zgn. "Illuminati". Multimiljardairs zoals Georges Soros of Bill Gates of politici als de Clintons zijn nogal eens de zondebok. De Clintons en koningin Elisabeth II zijn volgens bepaalde complottheorieën zelfs hybriden: hagedis-mensen die iedereen zouden willen onderwerpen aan één autoritaire wereldregering. Ja, bij het lezen van dit boek kijkt u vaak op van zoveel ongebreidelde fantasie en van het gemak waarmee al die hersenspinsels verspreid en aangenomen worden.
- Ufo-theorieën: speculaties over de Amerikaanse staat die geheime info over buitenaardse wezens zou verbergen. Dit zijn veruit de meest verspreide en geloofde complottheorieën onder de Amerikaanse bevolking, de 'meest onschuldige' volgens de journalist maar toch is er ook af en toe interactie met de andere.
- Deep State-theorieën: over een veronderstelde geheime en schimmige netwerk dat de echte macht in het staatsapparaat in handen zou hebben. En dat tijdens zijn ambtstermijn Donald Trump, in complotkringen een nogal Messias-achtige figuur, zou tegenwerken...
Tijdens de rondleiding door die paranoïde, soms bizarre wereld, ontkracht de journalist uiteraard wel de vaak tegenstrijdige en alle richtingen uitwoekerende theorieën, maar de beschrijving ervan en het blootleggen van connecties en verbanden blijft toch het hoofddoel van het boek. Samen met het aantonen van hun groeiende invloed binnen radicaal-rechts eb in de regeringskringen van Donald Trump in het bijzonder uiteraard.
In de epiloog komt dan eindelijk QAnon ter sprake, de beweging die zich zou baseren op beweringen op het internetforum 4chan van een geheimzinnige, anonieme "Q" , een of andere zgn. hoge regeringsambtenaar die regelmatig onthullingen zou lekken over de geheime strijd van Donald Trump tegen de Deep State, de pedofielen, de Clintons, de satanisten ... met vage referenties naar Pizzagate uiteraard.
In 2019, toen de auteur dit boek schreef, was deze haast religieuze beweging, nog in volle opmars, wachtend op the "Great Awakening". ("Word wakker" hoort u trouwens wel eens meer als slogan, als u zich in hitsige internetdiscussies over heikele thema's durft mengen.) Haar aanhang groeide snel maar haar echte grote doorbraak en internationalisering kende ze pas in 2020 toen de covid 19 -pandemie en de maatregelen ertegen een ideale voedingsbodem voor complottheorieën creëerden: zopas is zelfs een eerste Republikeinse QAnon-gelovige in de senaat verkozen. QAnon evolueerde volgens Merlan al in 2018 en 2019 als zoals zovele andere complottheorieën: van vrij onschuldige speculaties om een of ander vermeend mysterie op te lossen tot een regelrechte aanval om veronderstelde booswichten en zondebokken te identificeren en voor de rechter te brengen.
Uiteraard kreeg Anna Merlan voor haar reportages en dit boek geen applaus in complot-kringen en werd ze er - hoe kan het ook anders - o.a. zelf van beschuldigd een 'hagedismens' te zijn of een agente van de CIA... Maar zodra u haar boek gelezen hebt kijkt u minder vreemd op als u in uw eigen omgeving plotseling een van uw bekenden bizarre, van de pot gerukte theorieën hoort debiteren of stemmen ronselende, populistische toppolitici vreemde insinuaties hoort maken.

Leestip van Wouter De Raes

Titel:
Republic of lies : American conspiracy theorists and their surprising rise to power
Auteur:
Anna Merlan
# pagina's:
275 p.
Uitgeverij:
Penguin Random House
ISBN:
9781847948212
Materiaal:
Boek
Onderwerp:
Complottheorieën