‘Als alles verstilt. Van vervreemding naar verbinding’ - Interview met Brigitte Puissant

Hoe kom je erbij om dit uiterst persoonlijk verhaal te schrijven en dan ook nog te publiceren?
Na een relatiebreuk in 2013 was ik terug alleen en hield ik een dagboek bij. Het ging niet puur om een psychologisch schrijven. Ik schreef vanuit mijn ziel waardoor ik altijd eindigde met een gebed, gericht naar God... Een boek dat al tweemaal op mijn nachtkastje lag tijdens moeilijke periodes was het dagboek van Etty Hillesum. Het was een boek dat me diep had beroerd. Bij het schrijven voelde ik dat ook mijn geschriften mensen zouden beroeren en het goed zou zijn dit diepere schrijven te delen.
Mijn eerste manuscript had een andere naam , namelijk ‘ Wankelen op een glimlach van God’. Het ging toen nog meer over dat wankelen, de burn-out en de depressie die daarop volgde en hoe ik me steeds gedragen wist door Iemand die me liefhad. De religieuze uitgeverij waar ik graag mee op weg ging, keurde mijn werk af: het was te uitgebreid, ik raakte te veel onderwerpen aan, de lijn van het boek was niet duidelijk, ... Dat was voor mij een zware ontgoocheling. Mijn manuscript bleef twee jaar in de kast liggen. (Tussen 2016 en 2018 schreef ik samen met mijn dochter Baloena, een prentenboek over een Afghaans vluchtelingengezin) In 2019 wilde ik het boek herschrijven, maar deze keer wou ik me professioneel laten begeleiden. Dat gebeurde ook. Toch waren uitgeverijen (wel 40!) ook nadien niet geïnteresseerd. Het was toen corona-tijd en veel mensen hadden zich aan het schrijven gezet. Weer die ontmoediging ... Was het dan weer niet goed genoeg? Ik vroeg een vriendin met schrijfervaring het boek na te lezen. Ze zei me ronduit: ‘Brigitte, mensen gaan een indigestie (te veel, te uitgebreid) krijgen van u’. De veeleisendheid, de grondigheid, het té, dat de oorzaak was van mijn burn-out, liet zich ook ten volle in mijn boek zien! Ik die dacht dat ik me daarvan bevrijd had! Er viel een dikke ‘frank’ en als vanzelf lukte het me om een derde van mijn werk te schrappen. En inderdaad, mijn boek werd hierdoor één verhaal zonder omwegen. En al het geschrapte zou ik mooi kunnen integreren in … een volgend boek

Was het schrijven voor jou emotioneel moeilijk?
Bij het beschrijven van de pijn en het verdriet gedurende die lange periode (zeven jaar) herbeleefde ik weer die momenten en dat was zwaar. Mensen denken dat je een boek schrijft om therapeutische redenen, maar bij mij was dat alles behalve het geval. De emotionele verwerking was gebeurd tijdens het dagboekschrijven, mijn pianospel, het gebed, enz... Het boek, dat was hard werken, aan opbouw, structuur, woordkeuze, enzovoort.
Maar door de dagboekaantekeningen te bundelen in een verhaal, kon ik veel duidelijker de evolutie zien in het proces van vallen en opstaan, dat soms veel meer op een processie van Echternach leek dan een evolutie in stijgende lijn. En toch. Toch. Doorheen het boek ontwaarde ik een groeiende geestkracht, het vinden van richting en nieuwe perspectieven. Het is ook goed dat mijn boek niet bij dat eerste manuscript is gebleven. Door er nog aan te werken in 2021 was er meer emotionele afstand om mijn moeizaam innerlijk proces goed weer te geven.
Ik voelde ook een zekere trots dat ik binnen die grenzen van vermoeidheid een manier had gevonden om een klein goed leven te leiden. Het laatste hoofdstuk heb ik dan ook in één ruk geschreven, helemaal in flow. En zo voelt het nu ook als ik blogs schrijf, (www.dedagdanst@wordpress.com) dat de woorden uit mij stromen en de teksten bijna zichzelf schrijven.

Op welke basis heb je de kaft gekozen?
Het is eigenlijk de begeleidster van een ‘boekboostcursus’ in Nederland (2019) die zowel de titel als de kaft gesuggereerd heeft. De halm vooraan staat alleen, krachtig rechtop tegen een weidse achtergrond. Het staat symbool voor mijn innerlijke kern.

De verhaallijn wordt regelmatig onderbroken door haiku’s en andere gedichten. Heel mooi.
Heb je de poëzie in functie van het boek geschreven?
Ik ben haiku’s (korte verzen van telkens vijf, zeven en vijf lettergrepen) beginnen schrijven dankzij een oude buurman, nog voor 2013. Ik nam zijn verslaving over … (!)Toen alles stilviel en ik alleen maar naar buiten kon kijken (de wolken, de lucht, de vogels, de bloemen op mijn terras) en naar geluiden luisteren (mijn wasmachine, de liftbewegingen, stappen in de hal), welden er spontaan haiku’s bij mij op.

Hoe bloemgebloesem
Een tikkeltje anders plooit
In jou, wisselwind

Later, bij een hernieuwd contact met mijn (artistieke) broer ontstond een gezamenlijk project. We maken nu samen woondecoratieblokken of blockoes (van blok en haiku) waarbij mijn broer de collage maakt en we samen de gepaste haiku kiezen. Dat ik aanleg had voor poëzie was me compleet vreemd, want ik las nooit gedichten. Maar blijkbaar schrijf ik poëtisch, zeggen lezers me. Het gebruik van beelden is dankbaar om het ongrijpbare weer te geven.

Het boek gaat vooral over verlies en rouw en hoe jij daarmee omgaat.
We kunnen dit verlies op verschillende vlakken zien, nl. relaties, werk en gezondheid.
Over jouw relaties zeg je dat je pas op je veertigste een evenwaardige relatie had. Hoe waren de relaties daarvoor dan?
Mijn relaties met partners zijn nooit gelijkwaardig geweest. Het schrijven van mijn boek en de scherpe vragen van mijn kritische vriendin hielpen me daarvan een diepere analyse te maken (die ik nu niet bloot ga geven). Maar het is een feit dat we conflicten nooit in een verbindende dialoog konden uitpraten. De ander bekende zijn aandeel niet, terwijl ikzelf een hele lijst eigen fouten kon opsommen, waarover ik me schuldig voelde. Op de duur botste ik op de grens van het draaglijke. Ik had vaak het gevoel dat ik bloemen tegen een muur gooide. Dat zoveel liefde niet ontvangen werd. Zoveel tijd, zoveel energie voor niets. En ook op mijn werk was dat een terugkerend patroon.
Op mijn veertigste kon ik wel gelijkwaardige relaties opbouwen met vriendinnen en doorprikte ik, dankzij therapie, het onevenwicht in heel wat relaties: die van helpende of die van ondergeschikte.

Op je werk had je ook moeilijkheden door jouw streven naar perfectie, idealisme en het veranderende werkklimaat. Je voelde je buitengesloten. Letterlijk werd je op rustpensioen gesteld, waardoor je plots buiten de arbeidsmarkt gezet werd. Welke gevolgen had dit voor jou?
Ik vond dit vreselijk. Ik had het gevoel er niet meer bij te horen. De meeste mensen van mijn leeftijd (ik ben nu 61) werken nu nog altijd, ook mijn ex-collega’s. Het moeilijkste was dat ik geen collega’s meer had, dat ik mijn dagen zelf moest invullen en ik tegelijk zo vermoeid was. Ik had hele fijne collega’s in de hogeschool in Brussel. Deze grootstad biedt veel uitdagingen voor het onderwijs op het vlak van taalvaardigheid, sociale ongelijkheid, migratieachtergrond van kinderen. Met een paar collega’s zetten we creatieve projecten op. Dat was mijn lang leven. Tegelijk waren er ook structurele veranderingen op school zoals een fusie met studierichtingen die ver stonden van een lerarenopleiding. Daardoor werd onze opleiding in een systeem gegoten dat niet afgestemd was op de noden van onze studenten. En zo’n toestanden (en nog veel andere ontwikkelingen) knaagden meer aan mij dan ik dacht.
Het heeft mij veel pijn gedaan dit boeiende werk als pedagoge plots te moeten loslaten. Na anderhalf jaar ziekteverlof moest ik voor een commissie verschijnen en die besliste toen dat ik op rustpensioen moest (dat zou met het huidige beleid niet meer waar zijn). Dat was toen een zware schok.
Het was alsof mijn identiteit aan diggelen lag. Ondanks een nieuwe relatie toen, belandde ik in een depressie. Jaren heb ik gerouwd om het verlies van mijn werk. Terwijl ik zo kritisch stond tegenover de maatschappij moest ik toen vaststellen dat ik haar waarden diep verinnerlijkt had, namelijk dat wat je doet bepaalt wie je bent.

Angst te vallen leed
leegte, iets als doemenis
Niemand die me weet

Uiteindelijk lees je na twee derde van het boek hoe ik me hieruit kon bevrijden en hoe mijn leven wel meer en meer betekenis kreeg en vruchtbaar werd.

Vooral je gezondheid had te lijden onder dit alles. Je lichaam reageerde constant op alle prikkels, waardoor jouw dagelijks leven zich veel verkleinde. Kan je daar iets over vertellen?
Als je niets meer kunt, is het alsof je op een ziekbed ligt, en verkleint je wereld uiteraard. Ik kon dat toen niet accepteren en probeerde nog en nog naar buiten te gaan, cursussen te volgen om aan mezelf te werken, zelfs naar Assisi te gaan, of naar Berlijn (mijn broer), terwijl het me allemaal uitputte. Ik liep met mijn ogen naar de grond gericht naar het station om geen andere prikkels te moeten incasseren. In een kring van mensen sloot ik mijn ogen, om me te kunnen concentreren op wat iemand zei. In een winkel moest ik aan de winkelbediende vragen wat ik nodig had, omdat ik niet in staat was te filteren.
Mijn depressie gaf me de boodschap dat ze me wou beschermen tegen het teveel, de drukte, het lawaai, en de fysieke klachten. Ze heeft me naar binnen gekeerd, naar de overgave, en me geleerd dat ik niet zelf mijn herstel moest in handen nemen, maar moest wachten, en geduld uitoefenen. Het zou aan mij gebeuren, als ik me maar verbond met die kostbare innerlijke kern. Dat was een moeilijke maar vruchtbare weg.

Geef je nu over
Ze komt, jouw gepaste tijd
als heilig moment

En het heeft iets heel moois opgeleverd. Nu leef ik in stukjes tijd, van anderhalf uur waarin ik actief ben en daarna een half uur rust. Mijn leven is beperkter en kleiner maar veel rijker en intenser. Ik zie, voel, ruik alles beter. Onbenulligheden worden iets mooi. Ik luister ook meer naar de radio (Klara). Ik ga zelden ’s avonds nog naar een voorstelling, wegens te vermoeiend. Op dat vlak is corona wel goed geweest, want er zijn veel meer online gebeurtenissen te volgen, zoals een viering, webinars, podcasts. Dat is voor mij geestelijke voeding.

Een mindfull leven
Licht het bijzondere op
Schept uit de diepte

Ik heb eindelijk geleerd, na zeven jaar, naar de signalen van mijn lichaam te luisteren. Mijn lichaam ben ik. Mijn lichaam is wijs. Ik heb haar te volgen.

Voor mij zijn sommige toestanden heel herkenbaar, omdat ik hoog sensitief ben.
Jij bent ook hoog sensitief. Zijn volgens jouw de negatieve ervaringen een gevolg van deze hoog sensitiviteit?
Ik denk het wel. Twintig jaar geleden heb ik ontdekt dat ik hoog sensitief ben door de boeken van Elaine Aron. In mijn werk was ik me wel bewust dat pauzes voor mij belangrijk waren en dat werken in een landschapskantoor me overprikkelde. Dat vermeed ik door thuis te werken. Toch was de werkdruk en de stress zo groot dat ik er niet tegen bestand was. Mijn takenpakket was zo uitgebreid dat ik de cursussen voor de studenten in de vakanties moest bijwerken. Ik had toen ook een partner die moeilijk om kon met die gevoeligheid, waardoor ik me toch forceerde. In mijn boek ga ik nog dieper in op andere gevolgen van deze karaktertrek. Het is alleszins zo dat mijn leven met veel meer rust nu, en zonder die vroegere stress, ruimte geeft om eerder de kwaliteiten van die hoogsensitiviteit te ontwikkelen. En dat is een godsgeschenk.

Muziek en kunst spelen een grote rol in jouw leven. Ik neem aan dat zij een grote factor waren bij jouw herstel?
Mijn piano is mijn rots in de branding. Hij brengt structuur, mijn zorgen verdwijnen door te spelen. Het is ook een manier om iets moois aan de wereld te geven. Kunst heb ik met de paplepel binnen gekregen. Mijn moeder is artistiek, mijn broer is kunstenaar, mijn zus kan prachtig zingen. Literatuur heb ik terug ontdekt. Vroeger las ik vooral maatschappelijke boeken, non-fictie. Door zelf te schrijven en een opleiding ‘creatief schrijven’ te volgen, ben ik een literaire wereld binnen gestapt en lees ik terug romans en poëzie. Ik begeleid een boekenbabbelclub en schrijf elke maand een recensie voor ‘Gent Leest’. Zo verinnerlijk ik meer wat een boek te bieden heeft. Lezen verrijkt en troost. Zoals klassieke muziek.

Je geeft aan dat godsdienst voor jou heel belangrijk is. In het begin van het boek schrijf je dat je een ‘openbaring had’. Leg dat eens uit, want daar ben ik nu nieuwsgierig naar.
Dat is moeilijk onder woorden te brengen, hoewel ik dat via beelden probeer te beschrijven in mijn boek. Mijn ouders waren niet bezig met godsdienst. Uit traditie gingen ze naar de mis. Ik zelf vond het saai om naar de kerk te gaan. De verhalen van Jezus in de godsdienstles vond ik wel heel mooi. Naar school gaan was als kind (en jongere) stresserend. Ik ging gebukt onder faalangst. De mooie bijbelplaten aan de muur verwezen naar een dieper leven, waar ik naar snakte. Als kind hebben die verhalen me geraakt. Jezus werd voor mij op een of andere manier een vriend. Toen ik mijn eerste communie deed, was het ontvangen van Jezus voor mij veel belangrijker was dan alle cadeautjes die ik kreeg of het familiefeest dat in een soort van leegte baadde.
Op mijn vijftiende overkwam me een ‘mystieke ervaring’. Er was ineens een intens licht, dat me omhulde en warmde. Iets totaals. Tegelijk hoorde ik een boodschap : ‘Wat je voor de minste van Mij hebt gedaan, heb je voor Mij gedaan’ en ‘Ik ben de Wijnstok, jij de rank’. Omdat ik opgegroeid was in een christelijke traditie klonk het voor mij als een Liefdesboodschap van God. Hij omarmde mij en was sindsdien altijd aanwezig. Tegelijk was er een oproep.

Later is dit licht me nog enkele keren overkomen, vooral op momenten waarin ik me eenzaam voelde. Ik beschrijf enkele sterke spirituele ervaringen in mijn boek.

Hartelijk dank voor dit heel openhartig gesprek en ik ben blij dat ik een stukje mocht zijn van jouw fantastische dag vandaag.

Christel Van Renterghem

Het boek Als alles verstilt. Van vervreemding naar verbinding is te bestellen in elke boekhandel. Online bij www.uitgeverijhetpunt.be Te koop in Gent bij Carmelitana (Burgstraat) en het Poëziecentrum (Vrijdagmarkt).