Herman de Coninck, Antjie Krog en Verzoeningsdag in Zuid-Afrika

Versoeningsdag – Reconciliation Day - Verzoeningsdag. Sinds de aanstelling in 1994 van Nelson Mandela als eerste democratisch verkozen president van Zuid-Afrika wordt ieder jaar de verzoening gevierd op 16 december. Aan deze dag is een lange gewelddadige geschiedenis verbonden. De feestdag memoreert oorspronkelijk de strijd in 1838, ten tijde van de Grote Trek van de Voortrekkers en hun ossenwagens naar het noorden van het land, tussen Afrikaners en het oppermachtig geachte Zoeloeleger. De Slag bij Bloedrivier is in het voordeel van de Boeren beslecht. Enkele duizenden slecht bewapende Zoeloekrijgers lieten daarbij het leven. Naar verluidt legden de Afrikaner Boeren een week voor de beruchte slag een plechtige gelofte af. Indien zij het pleit in hun voordeel beslechten, was de goddelijke afspraak een kerk te stichten en tot in de eeuwigheid een gedenkdag te houden op 16 december. Het Voortrekkersmonument in Pretoria herinnert niet aan de strijd tussen Afrikaners en Britten, in de tijd van het Britse koloniale regime in Zuid-Afrika en de overname begin negentiende eeuw van de door de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgerichte Kaapkolonie, maar wel de Slag bij Bloedrivier: de veldslag tussen Afrikaners en Zoeloes.

Op diezelfde dag, in 1961, riep het ANC (African National Congress) op tot het gewapend verzet tegen de op segregatie en racisme gebaseerde apartheidsregering van Hendrik Verwoerd. ANC en SACP (Communistische Partij) werden verboden en opereren voortaan vanuit het buitenland tegen het totalitaire bewind in Zuid-Afrika. Nelson Mandela en andere antiapartheidsmilitanten worden gevangen gezet. De apartheidspolitiek wordt na het bloedbad van Sharpeville (maart 1960) internationaal veroordeeld en het lidmaatschap van de Commonwealth is opgezegd door Verwoerds Nasionale Party.

Beide politiek-historisch beladen gebeurtenissen worden op 16 december in Zuid-Afrika gememoreerd. Verzoeningsdag is sinds 1994 een inclusieve jour de mémoire, niet alleen een feest voor de Afrikaners.

In de Afrikaanse literatuur wordt ruime aandacht besteed aan de grillige politieke en maatschappelijke geschiedenis van het land, dat sinds Jan van Riebeeck en de VOC-kolonie (midden zeventiende eeuw) driehonderd jaar in handen was van Nederlandse en Britse kolonisators. Een literair genre, bijzonder populair in het Afrikaans, is de historische roman. Schrijvers, onder wie Willem Anker, André P. Brink, W.A. de Klerk, Jan Rabie, Karel Schoeman, A.H.M. Scholtz, Dan Sleigh, Etienne van Heerden, Marlene van Niekerk en vele anderen, gebruiken een historische zuidelijk-Afrikaanse setting om iets te vertellen over (de geschiedenis van) apartheid. Afrikaanse literaire fictie heeft ook altijd een non-fictionele dimensie: politiek en maatschappij spelen op de achtergrond of krijgen prominent aandacht in romans en poëzie.

Na de vrijlating van Nelson Mandela, de afschaffing van apartheid in 1990 en de eerste democratische verkiezingen op 27 april 1994 is in Zuid-Afrika een verzoeningscommissie opgericht. Op instigatie van aartsbisschop van Kaapstad Desmond Tutu zijn slachtoffers en daders met elkaar geconfronteerd. Deze Waarheids- en Verzoeningscommissie kreeg ook in Vlaanderen de nodige aandacht. Ter gelegenheid van Verzoeningsdag verwijs ik naar Antjie Krogs reeks ‘Brief uit Kaapstad’, door Herman de Coninck in het Nieuw Wereldtijdschrift (1996) opgenomen. Krog, volgend jaar writer in residence van de Universiteit Gent, werkte als verslaggeefster van de TRC (Truth and Reconciliation Commission) en schreef er een beklemmend boek over: Country of My Skull (in vertaling: De kleur van je hart).

Krog en het Nieuw Wereldtijdschrift

In de biografie Toen met een lijst van nu errond (2017) vermeldt Thomas Eyskens dat Herman de Coninck in maart 1996 naar Zuid-Afrika reisde. Het was zijn derde bezoek aan het land.

Tijdens zijn reis ontmoette Herman dichteres en journaliste Antjie Krog, die verslaggeefster was van de Waarheids- en Verzoeningscommissie voor de radio. Herman moedigde haar aan om haar ervaringen als verslaggeefster van de commissie op papier te zetten, zodat hij ze kon opnemen in het NWT. Vanaf het vierde nummer van jaargang 1996 verscheen tweemaandelijks een ‘Brief uit Kaapstad’. In het voorwoord schreef Herman: “[…] Antjie Krog is hoofd van het clubje radiojournalisten dat over [“oorlogsmisdrijven” tijdens de apartheid] rapporteert, met verontwaardiging en woede en schaamte en slapeloze nachten.

In het voorwoord van een eerder verschenen aflevering van het NWT, integraal gewijd aan Zuid-Afrika en dus nog vóór de eerste ‘Brief uit Kaapstad’, had De Coninck al de lof gezongen van de politieke activiste en recalcitrante schrijfster Krog. Niet zozeer het scheppend werk kreeg in die tijd zijn aandacht. In NWT, mei 1995, noteert hij:

Antjie Krog is dichteres, een paar jaar geleden nog te gast op Poetry International, en ‘uitvoerend redakteur’ van Die Suid-Afrikaan, een blad dat misschien wel graag een soort Nieuw Wereldtijdschrift zou willen zijn, maar het daar politiek te druk voor heeft. Die Suid-Afrikaan is een tweeëneenhalf-talig blad: Afrikaans en Engels door elkaar, een enkele keer mag ook Xhosa. Literatuur is de bedoeling, maar politieke pamfletten zijn dringender. Antjie Krog schrijft daar gedreven voorwoorden bij, die meestal eindigen met de formule ‘groetnis en genade’. Dat laatste smeekt ze de gekleurde bevolking af, omdat ze zo haar best doet. Dat klopt ook. Welke filosoof was het ook weer, die, gewezen op zijn ijzeren inconsequentie, zei dat hij dan wel als een wegwijzer de juiste richting aanwees, maar gezien zijn functie toch maar beter zelf ter plaatse kon blijven? Zo niet Antjie Krog. Ze legt zelf alle kilometers af die ze aanwijst, in alle richtingen.

De Coninck had Krog voorgesteld over de confronterende hoorzittingen van de TRC verslag uit te brengen in het NWT. Aldus kondigde hij de brievenreeks aan:

Vanaf dit nummer begint Antjie Krog, dichteres en journaliste, met een tweemaandelijkse brief uit Kaapstad. Daar gebeuren buitengewoon boeiende dingen die hier nauwelijks het nieuws halen omdat er niet genoeg doden bij vallen. Die zijn al gevallen en het gaat er nu juist om hoe Zuid-Afrika daarmee probeert om te gaan. Sinds kort is er een waarheidscommissie bezig met het onderzoek naar ‘oorlogsmisdrijven’ tijdens de apartheid. Die misdrijven kunnen aangeklaagd worden en bestraft – maar ook vergeven. Dat geldt met name voor ideologische misdaden. Het gevolg is alvast dat Eugène Terre’Blanche zich nu probeert te profileren als ideoloog: hij heeft nooit tegen de zwarten gevochten maar tegen het communisme. Ant[j]ie Krog is hoofd van het clubje radiojournalisten dat hierover rapporteert, met verontwaardiging en woede en schaamte en slapeloze nachten.

In totaal publiceerde Krog zes afleveringen van ‘Brief uit Kaapstad’, de eerste brief is getiteld ‘Ubuntu en amnestie’. De reeks was de concrete aanzet voor het schrijven van het internationaal gewaardeerde Country of My Skull. Krog leverde de teksten in het Afrikaans en Robert Dorsman maakte een Nederlandse vertaling. De biograaf van De Coninck citeert een e-mail van Krog (juni 2017), waarin zij onomwonden stelt: “Die brief was die begin vir myself om prosa te doen en oor die kommissie te skryf. […] Die brief het my vry gemaak eerstens: omdat dit vir ’n “ander land” was, was ek nie oorversigtig of bang vir reaksie nie; tweedens kon ek eers in Afrikaans formuleer wat ek later kon vertaal na Engels vir Country”.

Breyten Breytenbach heeft in 1998 in Dog Heart (Hondenhart) kritisch gereflecteerd over de TRC, die hij “de inquisitie” noemt. Hoeveel verzoening en inclusiviteit vandaag, twintig jaar na Breytenbachs boek, echt in Zuid-Afrika wordt gevierd, is niet zo duidelijk.

Een uitvoeriger versie over Krog en het NWT is te lezen op Africa Book Link: https://mailchi.mp/d0c289eab4fe/afrikaans-literature

Yves T'Sjoen