Lezingenreeks - Verboden Boeken: “Wij” - Zamjatin door prof. Piet Van Poucke

25 mei 2023

“There is no such thing as a moral or an immoral book. Books are well written, or badly written. That is all.” Oscar Wilde zei het lange tijd geleden al. Een boek kan niet immoreel zijn, enkel slecht geschreven.

En toch pakt de UGent uit met een lezingenreeks over verboden boeken. Waren deze boeken dan zo slecht geschreven dat hun bestaan verbannen moest worden? Uiteraard niet, het gaat hier om boeken die de gangbare consensus in vraag stellen, op politiek, moreel, of maatschappelijk vlak, wat conflicten en debatten kan opleveren.

De lezingenreeks omvat een waaier aan verboden boeken en auteurs, want er blijken veel thema’s te zijn die botsen met de goede zeden. Wat al dan niet kan in literatuur, wordt ook bepaald door het tijdvak waarin een boek geschreven werd. Wat in de middeleeuwen voor grootste verontwaardiging en controverse zorgen, doet ons vandaag niet eens meer verbaasd opkijken. Tenslotte heeft ook het land waar een boek wordt uitgegeven iets te zeggen over hoe acceptabel de inhoud is.

Al bij al zijn er dus veel factoren die een rol blijken te spelen bij de vraag of een boek verboden zou moeten zijn of niet. Doorslaggevend in deze keuze zijn de gezagsdragers van het moment, of dit nu de Kerk is of de Staat.

Maar eigenlijk gaat de lezing zelf hier niet over. De lezingen gaan over de boeken zelf, waarom ze verboden werden, maar vooral waarom dit vandaag de dag nog relevant is. De lezing waar ik aanwezig was, ging meer bepaald over het sciencefictionboek Wij van Zamjatin.

Wij is een steengoed boek, het wordt vaak vermeld als de eerste dystopische roman (hoewel dit afhangt van je definitie van “dystopie”, maar over deze stelling kan een volledig andere lezing gehouden worden (wat ons wat ver zou laten afdwalen). En het was de inspiratie voor wereldklassiekers als 1984 (bevestigd door Orwell zelf) en Brave New World (ontkend door Huxley, maar bevestigd door vele lezers van beide boeken). Toch is de kans groot dat u nog nooit over dit boek gehoord heeft.
Dit komt grotendeels omdat het boek lange tijd verboden was in het land van oorsprong, zijnde de Sovjet-Unie. Het boek werd eerst uitgebracht als Engelse vertaling in 1924, en pas in 1952 werd de originele Russische tekst uitgegeven. Uiteraard niet in Rusland zelf, maar voor Russische diaspora in het buitenland.
Niet de ideale start voor een populair boek…

Wij van Zamjatin beschrijft een totalitaire politiestaat, waar persoonlijke vrijheden niet bestaan en waar conformiteit centraal staat. Mensen zijn nummers, hun dagen en levens zijn tot op de minuut gepland en vastgelegd in schema’s. Logica en rede liggen aan de grond van elke beslissing, beslissingen die uiteraard in wetten worden omgezet door de Staat. En deze Staat heeft uiteraard het beste met iedereen voor.

Dit leest al snel als zowel een satire als een commentaar op de Russische maatschappij vlak na de revolutie. Een maatschappij die steeds meer onder druk gezet wordt door haar overheid, en waar mensen steeds meer gedwongen worden om absoluut gehoorzaam en conform te zijn aan wat de Staat voorschrijft. Het is dan ook heel duidelijk waarom dit boek snel verboden werd door de censuur.

In de volgende jaren schrijft de overheid steeds meer voor welke vorm kunst moet aannemen, maar vooral welk doel het moet dienen. Dé stijl die gevolgd moest worden is het socialistisch realisme, waar de arbeider centraal staat in simpele en positieve verhalen. Ruimte voor experiment, commentaar, of science fiction was er absoluut niet. Al helemaal niet voor satire op de maatschappij. Zamjatin en zijn werk waren duidelijk niet welkom in de Sovjet Unie. In de jaren ‘30 krijgt Zamjatin toestemming om de Sovjet Unie te verlaten en zich te vestigen in Parijs.

Wat ons brengt tot de belangrijkste vraag van de avond: en dan?
Waarom is het nog steeds relevant dat een (eerder onbekende) Russische schrijver honderd jaar geleden een boek schreef dat verboden werd door een totalitair regime (dat intussen ook weer gevallen is)?
Omdat geschiedenis zich herhaalt.

Een schrijver die zich kritisch uitspreekt over het gedrag van de overheid, en een boek dat een satirische spiegel voorhoudt aan de maatschappij. In het Rusland van begin vorige eeuw was het voldoende om op de verboden lijst terecht te komen. In deze periode kan je spreken van een literaire braindrain uit Rusland, waar schrijvers niet in staat waren om hun werken te publiceren en gedwongen werden om hun thuisland te verlaten, of in het geheim hun werken uit te geven.

In het hedendaagse Rusland kan je helaas hetzelfde zeggen. Ook vandaag zien we dat veel Russische schrijvers gedwongen worden hun thuisland te verlaten omdat hun ideeën en werken niet stroken met het opgelegde narratief van de staat.

Wij van Zamjatin spreekt zich op een zeer entertainende manier uit tegen regimes die mensen als nummers behandelen, en strijdt voor de fantasie van het individu. Zijn ideeën en concepten blijven vandaag even relevant als toen.

Of hoe sommige boeken nodig blijven, zelfs 100 jaar na hun illegale eerste uitgave.

Annalin Van Biesen