Russische grijnslachjes

Het werk van Sigizmoend Krzjizjanovski (1887 – 1950), een Rus van Poolse komaf, is bij zijn leven nooit in druk verschenen: hoogstens kon hij er in beperkte kring uit voorlezen. Zelfs zijn medewerking aan het scenario van een paar langspeelfilms werd niet op de generiek vermeld. Hij kwam aan de kost met diverse bezigheden, zoals lezingen houden, lessen geven aan de studio van het Kamertheater van Aleksandr Tairov, toneelbewerkingen en operalibretti schrijven en vertalingen maken van het Pools naar het Russisch. De man had in eerste instantie rechten gestudeerd, maar filologie en filosofie trokken hem duidelijk meer aan.

In het Nederlands zijn er ondertussen al enkele titels van zijn hand te verkrijgen, waaronder Autobiografie van een lijk en andere verhalen, zeven vertellingen die werden geschreven tussen 1922 en 1939, gekozen en vertaald door Annelies de hertogh en Els de Roon Hertoge. Bij lectuur wordt al snel duidelijk waarom Krzjizjanovski onder de Sovjets niet meteen aan een uitgever raakte. Het regime hield hoe dan ook niet van intellectuelen (die wel eens kritisch zouden kunnen zijn), en artiesten dienden degelijk socialistisch-realistisch werk af te leveren.

En laat het "lijk" uit de titel nu uitgerekend een intellectueel zijn, wiens verhaal ronduit tot de fantastiek moet worden gerekend… Deze intellectueel is een (mond)dode levende geworden, hij voelt zich gevacumeerd, zijn ziel lekt leeg en zowel anderen als zijn eigen "ik" hebben hem verlaten. Hij verhangt zich in zijn nauwe kamertje, in de hoop dat de nieuwe bewoner levend genoeg zal zijn opdat de dode zijn intrek zou kunnen nemen in diens "ik". De parabel van een schrijver die wanhopig een lezer zoekt?

Existentiële eenzaamheid en beperkte bewegingsvrijheid – de bewoonbare oppervlakten waren onder de Sovjets ook écht gerantsoeneerd – zijn thema's die ook in andere verhalen doorwerken. In Quadraturine krijgt ene Soetoelin een product toegestopt dat, opgelost in de juiste hoeveelheid water en aangebracht op de muren, in staat is om kamers te vergroten. En ook de werkloze Sjoesjasjin in Rode sneeuw is een krap behuisde eenzaat.

Verwijzingen naar de censuur zijn nooit ver weg. In het genoemde Rode sneeuw ziet het hoofdpersonage in een droom een aantal heren in de rij staan voor de uitreiking van syllogismen (!). Eén van die heren pleit alvast voor een felle reductie van het aantal schrijvers: er is toch maar één ideologie, dus is er eigenlijk ook maar één thema, dus één enkele oeruitgave in miljoenvoud kan volstaan. En verder op zijn droomwandeling zie Sjoesjasjin man wiens gedachten verzegeld zijn. Maar, zegt een figuur die zich IK noemt: "Gedachten zijn geluidlozer dan vissen, ze zinken naar de bodem, maar als je ze verstikt, komen ze bovendrijven."

Krzjizjanovski dolt hier en daar met wiskunde, logica en filosofie – wat dacht je van een "0,6 persoon" of van het feit dat "een twaafduizendste deel van ieder van ons wordt overreden"? – en schept soms een totaal absurd universum. In De weggelopen vingers slaan de vingers van de rechterhand van de meesterlijke pianist Dorn letterlijk op hol. Hij kan ze recupereren, maar daarna is zijn spel niet meer hetzelfde. Slechts nu en dan slaagt hij er nog in zijn publiek te begeesteren, maar de kenners druipen af. En in De ongebeten elleboog groeit een zonderling die in zijn elleboog probeert te bijten uit tot een tragisch fenomeen, waarover de filosoof Justus Kint zelfs een traktaat pent: "Ellebogisme. Premissen en conclusies."

Mijn lievelingsverhaal is alleszins Gele steenkool (1939), waarin de auteur een redelijk profetische blik werpt op actuele ecologische en economische toestanden: "Een ongekende droogte leek de kwijnende aarde te omhaspelen met wel tien evenaars. […] Als alle staten hun politieke grenzen hadden opgeheven en elkaar te hulp waren gekomen, was er nog redding mogelijk geweest." Maar ze "wikkelden zich in hun grenzen als in een cocon door de invoerrechten tot astronomische hoogten op te trekken."

Gelet op de schaarste van waterkracht, wordt er een wedstrijd uitgeschreven voor het ontdekken van een nieuwe energiebron. Het voorstel van Professor Lekr, dat neerkomt op de omzetting van menselijke nijd in energie door middel van exteriorisering van de spierspanning die bij boosheid vrijkomt, wordt in de praktijk omgezet en is uiterst succesvol. Deze energiebron moet uiteraard gaande gehouden worden. Het systeem brengt echter zo goed op, dat de mensen tevreden worden… en de cultuur ten onder gaat. Een geniale en hilarische satire.

Gogol, Poe, Kafka en Borges worden graag aangehaald als verwante auteurs, maar de omstandigheden waarin Krzjizjanovski schreef maken hem toch tot een unieke figuur, met een volstrekt eigen inventiviteit en taalgevoel.