Het einde van een utopie
Het einde van een utopie
Paul Kenis (1885-1934) maakte zijn universitaire studies in Gent niet af en trok, als anarchistische dandy van een jaar of twintig naar Parijs om er "als kunstenaar, het volle leven te leren kennen". Hij keerde van een kale reis terug, maar stortte zich in een ander avontuur door zich aan te sluiten bij L'Essai, colonie libertaire d'Aiglemont, nabij Charleville in de Franse Ardennen. Deze commune hield het uit van 1903 tot 1909 en was een van die anarchistisch-communistische samenlevingsexperimenten die toen her en der werden opgezet.
In de Apostels van het Nieuwe Rijk, verschenen bij de Arbeiderspers te Amsterdam in 1930, brengt Kenis geromanceerd verslag uit van zijn belevenissen. Het hoofdpersonage, zijn alter ego Vincent, is net als hij "een overloper uit het kamp der bourgeoisie". In de commune zoekt hij "het veld en de vrije natuur, de gezonde arbeid in open lucht, de harmonie van geest en lichaam bij de arbeid die men zelf verkiest." Hij ontmoet er onder andere Marius, de syndicalist, een breedsprakerige autodidact; de teruggetrokken Pierre, die in de eerste plaats een selfsupporting productiekolonie wil uitbouwen om buiten de kapitalistische maatschappij te kunnen staan; en Jacques, de stichter van de kolonie, die alles op propaganda wil zetten.
De visies op de middelen om het ideaal van een nieuwe maatschappij te bereiken, lopen dus uiteen. Niet zonder een zweem van ironie worden opgesomd: "… libertairen en revolutionairen; individualistische, communistische en deterministische anarchisten; fourieristen, Tolstojanen, natuurmensen, vegetariërs, theosofen en christen anarchisten…"
De solidariteit binnen de kleine gemeenschap blijkt al snel zoek, niet het minst door de eigengereidheid van stichter Jacques, die zich ook als leider gaat beschouwen. Overleg ontbreekt ondanks het "algemeen belang", en zo gaat Jacques op eigen houtje maar voor rekening van de commune een drukpers kopen om een krantje te kunnen uitgeven, en haalt hij zonder de anderen te raadplegen een kameraad drukker binnen. Wél is hij de man van de mooie woorden, die oreert over "de vrije gemeenschap der toekomst (…) waar allen broeders zijn en de arbeider, meester over eigen lot, in volle vrijheid naar eigen lust voor ieders behoefte produceren zou." En hij schrikt er niet voor terug "sabotage, directe actie, daden van geweld" te prediken.
Stilaan ontwaakt bij Vincent het onbehagen over "al die opgezweepte hartstocht, die teugelloze zelfopwinding". Ook gaat hij zich storen aan de komedie die wordt opgevoerd telkens als er bezoekers komen: de in het zweet huns aanschijns zwoegende kolonisten bieden hun gasten dan slechts een karige maaltijd aan met water uit de bron (ofschoon er op andere dagen een glaasje absint als aperitief en een wijntje af kan). Of nog: de rondleidingen die hij tijdens de vakantie geeft ten behoeve van "vrije vrouwen en anarchistes in spe", waarvan sommige hem mogen vergezellen voor enig gestoei in het bos. Is zijn rol van wereldhervormer dan uitgespeeld in een reeks escapades?
De bom barst als de financiële gevolgen van de aankoop van de drukpers aan het licht komen. Marius gaat complotteren tegen Jacques maar wordt zelf uit de commune gezet. Hij organiseert een wraakactie en ten slotte gaat de kolonie in de vlammen op. Vincent keert terug naar huis, "een nieuwe morgen tegemoet".
Kenis zelf keerde terug naar de burgerlijke maatschappij, werd rijksambtenaar, bleef links voelen maar ruilde het anarchisme voor het (parlementaire) socialisme. Hij zou o.a. nog een gedeeltelijke biografie van Edward Anseele schrijven (afgesloten in 1930).
De Apostels van het Nieuwe Rijk moet je niet lezen voor zijn buitengewone stijl, maar het is een uiterst boeiend gefictionaliseerd tijdsdocument, dat een kritische en geannoteerde heruitgave verdient.
