Het geheim van de papegaaien

Uit het onvolprezen De man in de rode mantel mocht blijken dat Julian Barnes (°1946) een kenner is van de Franse literatuur van de negentiende eeuw. Dat bewees hij trouwens al eerder met Flauberts papegaai (Flaubert's Parrot), verschenen in 1984.

Geoffrey Braithwaite, een gepensioneerde Engelse arts, weduwnaar van Ellen, is gepassioneerd door het werk én de persoon van Gustave Flaubert – ofschoon die zelf vond dat zijn boeken moesten volstaan: "De mens is niets, het werk is alles." Dus begeeft hij zich regelmatig naar Frankrijk om de sporen na te trekken van zijn idool, de ironische antibourgeois die Madame Bovary schreef. Terloops (of niet?): misschien is het toeval dat de naam van zijn echtgenote, Ellen Braithwaite, dezelfde initialen had als Emma Bovary, de overspelige doktersvrouw die een eind aan haar leven maakte met vergif.

Onze Braithwaite is in ieder geval een gedreven fan, noem hem maar een kenner, die grif alle gegevens verzamelt die met zijn Gustave te maken hebben. Een beetje zelfingenomen is hij ook wel. Hij rekent af met biografen en critici van Flaubert, hij stelt in diens navolging een eigen "Woordenboek van conventionele ideeën" op, en hij bedenkt een hele reeks examenvragen betreffende de vereerde meester.

Hij stuit evenwel op een probleem. Het Hôtel-Dieu in Rouen, Flauberts geboortestad, bewaart een opgezette papegaai die op zijn werktafel zou hebben gestaan bij het schrijven van Un coeur simple. Maar in het paviljoen van Flauberts voormalig huis in Croisset wordt eveneens de "authentieke" papegaai tentoongesteld. Welke is nu de echte?

Barnes boek over de wederwaardigheden van dokter Braithwaite kan gelezen worden op het niveau van een speelse, maar correct gedocumenteerde en met citaten gestaafde biografie van Flaubert. De diepere vraag is echter: in hoeverre is het mogelijk om iemand, en dan nog een kunstenaar, in een levensbeschrijving te vatten? Welke papegaai – gesteld dat hij nog kon praten – spreekt de waarheid? Flauberts papegaai gaat dan ook over het wezen, de mogelijkheid en de onmogelijkheid van een biografie. Wat kunnen we met zekerheid zeggen over het verleden? Wat met "toevalligheden"? Wat met mystificaties (zoals het verhaal van de verdwenen briefwisseling tussen Flaubert en zijn beweerde Engelse minnares) of regelrechte leugens (zoals het verhaal dat Flaubert in zijn bad zelfmoord zou gepleegd hebben)? Wat als Louise Colet, waarmee hij een verhouding had, haar zeg eens had kunnen doen over zijn onmogelijk gedrag? Kortom, hoe kan je ook maar iemand kennen? Zelfs als het iemand is met wie je jaren samen hebt geleefd?

Daarnaast gaat het ook over de tegenstelling tussen de kritiek en de visie van de gewone maar hartstochtelijke lezer, over de Frans-Engelse verhoudingen (een geliefde topic bij Barnes; de arts is een echte Engelsman die graag het Kanaal oversteekt, Flaubert bezocht Londen), over het maken van fictie, over werk dat niet voltooid of zelfs maar geschreven raakt, over het leven dat iemand niet leidt maar op één of andere manier wél geschreven wordt…

Flauberts papegaai is aldus allesbehalve een conventionele roman, maar een buitengemeen rijk, gelaagd, interessant en geestig boek, dat tot Barnes meesterwerken mag worden gerekend.