Maaloufs waarschuwingen en onvervulde wens

Amin Maalouf wees in 1998 in Moorddadige identiteiten op de gevaren als mensen zich op één groepsidentiteit terugplooien en meegesleurd door fanatici zich collectief gaan afzetten tegen andere groepen. Wanneer mensen zich wentelen in één aspect van hun identiteit leidt dit vroeg of laat tot geweld, oorlog of zelfs genocide. Identiteit is voor hem een gevaarlijk en verraderlijk woord, dat constant gebruikt en misbruikt wordt. Want elk mens is gevormd door een veelheid van achtergronden die hem/haar/hen een uniek individu maken. Identiteiten zijn niet ééndimensinioneel maar meerlagig, niet statisch maar constant in verandering. Hij verwijst in dit essay vaak naar zijn eigen achtergrond: de auteur is een christen uit Libanon die emigreerde, de Franse nationaliteit kreeg en een bekend schrijver en intellectueel werd. Dat wil niet zeggen dat hij nu ‘meer’ identiteiten heeft, nee hij heeft er slechts één, maar dan wel een unieke, zoals elk individu uniek is. Als politiek beleid steunt op collectieve identiteiten loopt dit vaak uit op het tegendeel van de beoogde goede bedoelingen.

Dit klassiek geworden boek dat één grote, doordachte waarschuwing is tegen identiteitspolitiek is geschreven lang voor de ‘woke’-discussies en de omarming van identiteitspolitiek door tal van andere groepen die omwille van andere kenmerken gediscrimineerd worden dan religie, etnie of taal. Maaloufs focus in dit boek is immers hoofdzakelijk religieus en cultureel: hij baseert zich vooral op religie, taal en nationaliteit (en in minder mate op etnie of huidskleur). De voorbeelden van onderlinge conflicten en oorlogen die voortvloeien uit een ééndimensionaal en agressief identiteitsdenken komen hoofdzakelijk uit die hoek, hij richtte zijn vizier vooral op de opgeklopte tegenstellingen tussen de westerse en de islamitische, Arabische wereld.

Maar hedendaagse lezers zullen opmerken dat identiteitsdiscussies over pakweg geslacht/gender, seksuele voorkeur, klasse … niet aan bod komen in dit essay. Er waren in populaire media toen ook nauwelijks twisten over pakweg genderneutrale toiletten of het gebruik van hij/zij/hen. Dit boek teruglezen maakt zeer duidelijk dat ‘identiteitspolitiek’ in 1998 andere connotaties en invullingen kreeg dan nu. Desondanks komen vele begrippen en ideeën uit zijn ondertussen gerenommeerde essay nu bekend en vertrouwd over – zoals bv. de meerlagigheid van een individuele identiteit en de nadruk op de veranderlijkheid ervan.

Maalouf bedoelde met zijn aanval op identiteitspolitiek uiteraard niet dat mensen niet zeer gehecht mogen zijn aan bepaalde aspecten van hun identiteit en beweerde natuurlijk niet dat ze niet samen mogen opkomen tegen discriminatie. Hij heeft het trouwens ook uitvoerig over de nefaste rol die de westerse samenlevingen hebben gespeeld in het zelf tot stand komen van enorme ongelijkheden op mondiale schaal ; nog steeds lokken die moorddadige conflicten uit. Maar hij klaagt dit aan zonder de westers gekleurde idealen van de Verlichting en secularisatie te verwerpen, integendeel.

In de slotregels van zijn essay sprak Maalouf de wens uit dat wanneer zijn kleinzoon eenmaal volwassen is en ‘Moorddadige identiteiten’ zou lezen dat die er zich zal over verbazen dat zijn grootvader leefde in een tijd dat de bedenkingen erin nog nodig waren om op te schrijven.

Nu, 26 jaar later, ziet het er helaas nog steeds niet naar uit dat Maaloufs wens op niet al te lange termijn werkelijkheid zal worden.