Een knappe biografie van Jacob Roggeveen, rebelse ontdekkingsreiziger-op-leeftijd.

In 1722 bereikte Jacob Roggeveen als eerste Europeaan Paaseiland. Maar zijn merkwaardige, grillige en rusteloze levensloop associeer je niet met die van een doorsnee ontdekkingsreiziger: Roggeveen was een notaris-jurist, een veelzijdige, rusteloze en belezen man, een rebelse en recalcitrante uitgever van dissidente geschriften, die na zijn zestigste nog voor het ruime sop kiest en op de Stille Oceaan als bevelvoerder van een 3 schepen tellende vloot op zoek gaat naar het mythische continent “Zuidland”. En uiteraard mislukt… Zijn levensloop inspireerde P.F. Thomese in 1991 voor het hoofdpersonage in het titelverhaal van zijn verhalenbundel Zuidland, zijn literaire debuut waarmee Thomese meteen de AKO-literatuurprijs 1991 wegkaapte.

Maar Roelof van Gelder schreef 22 jaar later met Naar het aards paradijs : het rusteloze leven van Jacob Roggeveen, ontdekker van Paaseiland 1659-1729 een uitstekende eerste, complete biografie van de late ontdekkingsreiziger. Het belandde op de shortlist van de Libris Geschiedenis Prijs en zelfs op de tiplijst van de AKO-literatuurprijs 2013. Sindsdien weten we veel meer over het eerste deel van Roggeveens boeiende levensloop en zijn familiale achtergrond, want dit boek focust zeker niet enkel op die éne ontdekkingsreis die Jacob Roggeveen op het einde van zijn leven maakte: slechts één derde van het boek handelt daarover. Jacobs vader was Arent Roggeveen een leraar, wiskundige en aan cartograaf die geobsedeerd was door “Zuidland” geobsedeerde vader Arent Roggeveen. Ook sommige andere cartografen, zoals Mercator, meenden dat er zo een Zuidland-continent moest bestaan om het evenwicht tussen de landmassa’s op het noordelijk en zuidelijk halfrond te bewaren. En er was ook sprake van een dergelijk paradijselijk oord in utopische romans en imaginaire reisverhalen. Arent kon zijn vergevorderde plannen voor een ontdekkingstocht naar Zuidland nooit waar maken, maar deed zijn zonen op zijn sterfbed beloven die plannen ten uitvoer te brengen.

Maar niets wees er in de eerste helft van zijn leven op dat Jacob Roggeveen daar de intentie toe had. Wel maakte hij na het overlijden van zijn vader op 21-jarige leeftijd al een reis naar Nederlands-Indië maar hield het er niet vol, keerde terug, werd in 1681 notaris (toen nog een beroep van weinig aanzien) in zijn geboorteplaats het Zeeuwse Middelburg, ging nadien rechten studeren en promoveerde tot jurist in 1690. In 1707 zou hij zich als jurist in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie naar Nederlands-Indië laten varen om lid te worden van de Raad van justitie van de VOC in Batavia, de hoofdstad van Nederlands-Indië. En daar snel in conflict komen met de voorzitter en zijn collega’s in die Raad. Roggeveen had een weerspannig, twistziek karakter en kon als nieuwe inwoner van Batavia moeilijk omgaan met de corruptie, belangenvermenging en diefstal van de VOC-ambtenaren en de Nederlanders daar ter plaatse. Zodat zijn collega’s de bestuurders van de VOC in Amsterdam,de zgn. “Heren XVII”, probeerden te overtuigen om die klokkenluider-avant-la-lettre te ontslaan en hem op een schip terug naar Nederland te zetten. De jarenlange aanslepende ruzies werden uiteindelijk toch bijgelegd. Nadat hij zijn termijn voor de VOC had volbracht keerde hij met veel meer financiële middelen dan vroeger uiteindelijk toch terug naar Middelburg. Maar niet voor lang, want als bemiddeld man begon hij in de Verenigde Provinciën aan een zwervend bestaan van stad naar stad…

Eén van de grote revelaties in dit boek is dat Van Gelder ook veel aandacht besteedt aan de filosofische en religieuze opvattingen van vader en zoon Roggeveen. Hij geeft daarom ook veel achtergrondinformatie over het intellectuele en politieke leven in de late 17de- en de vroege 18de-eeuwse Verenigde Republiek en Zeeland en Middelburg in het bijzonder. Jacob Roggeveen is opgegroeid in een atmosfeer van hevige politieke en religieuze conflicten en bijna-burgeroorlogen – vele steden en provinciën waren minder tolerant dan je door de reputatie van de “Verenigde Provinciën” zou verwachten. Zeker de clerus en bestuurders van het conservatieve Zeeland probeerden voortdurend de uitgave en verspreiding van dissidente theologische of filosofische geschriften te verbieden en de auteurs ervan te vervolgen en vooral de aanhangers van Spinoza werd het leven zuur gemaakt. Jacob Roggeveen was eerst aanhanger van Spinoza, maar zou zich rond 1695 toch weer bekeren tot een in een persoonlijke god gelovende christen, onder invloed van de dissidente theoloog Pontiaen van Hattem. De denkbeelden van van Hattem waren niet steeds echt helder of samenhangend, maar hij werd in elk geval de inspirator van een religieuze beweging, de Hattemisten, die eveneens door de gevestigde orde fel bestreden werd. Roggeveen zou uiteindelijk uit Middelburg verbannen worden omdat hij na zijn terugkeer uit Batavia geschriften van van Hattem in boekvorm had uitgegeven en ingeleid. Roelof van Gelder situeert het leven van Jacob Roggeveen om zijn Spinozistische en nadien Hattemistische opvattingen tegen de achtergrond van de Radicale Verlichting. Je kan daar ongetwijfeld wat kritische kanttekeningen bij maken, maar deze kwestie zou ons te ver leiden. Van Gelder is in de eerste plaats een eminente zeevaart-specialist en vooral de stukken over de verhouding van Roggeveen met eerst de VOC en nadien de WIC (de West-Indische Compagnie) en zijn uiteindelijke ontdekkingsreis zijn zeer overtuigend.

Roggeveens verbanning uit Middelburg maakte het onmogelijk om (als hij dat al gewild had) opnieuw notaris te worden en was waarschijnlijk één van de oorzaken die Jacob, met hulp van zijn broer Johan Roggeveen, er tenslotte toe aanzette de oude plannen en de droom van hun vader Arent om “Zuidland” te ontdekken nieuw leven in te blazen. Hij zag het allicht toch als zijn levensbestemming. Van Gelder acht het ook mogelijk dat hij het mythische Zuidland als een potentiële plek zag om een samenleving te vestigen volgens zijn Hattemistische opvattingen, paradijselijker dan het Middelburg dat hem uitgespuwd had… Hij kon, profiterend van een tijdelijke economische bubbel en windhandel in 1720 – ja, ook toen al – de West-Indische Compagnie ervan overtuigen onder zijn leiding een expeditie met drie schepen naar Zuidland te financieren, waarvan het hoofdschip veelbetekenend “Arend” zou worden genoemd…

Tot zover de voorgeschiedenis van de reis – hoe het afliep en welke moeilijkheden en tegenslagen Roggeveen en de bemanning nog zouden ondervinden kan u zelf nog lezen in deze aanrader van formaat van Roelof van Gelder.
Na zijn eerste shortlist-nominatie voor de Libris Geschiedenis Prijs 2013 met deze biografie kreeg Roelof van Gelder verleden jaar wel de Libris Geschiedenis prijs 2019 weg met zijn laatste boek Dichter in de jungle, een biografie van de “Multatuli van Suriname”, John Stedman.