Over crevelen en tutebuken
Als je geïnteresseerd bent in de Middeleeuwen en ongetwijfeld al De Bourgondiërs van Bart Van Loo hebt verslonden, dan is het wellicht aantrekkelijk om eens met een ander aspect van die allesbehalve "donkere" periode kennis te maken. De studie van Herman Pleij, emeritus hoogleraar aan de universiteit van Amsterdam, Oefeningen in genot. Liefde en lust in de late Middeleeuwen (Prometheus Amsterdam, 2020), biedt daar een aantrekkelijke gelegenheid toe.
Het staat niet letterlijk in de titel van het boek, maar het gaat wel degelijk over seks, meer bepaald over de bevrijding van de seksualiteit in de Lage Landen van de veertiende tot het midden van de zestiende eeuw. De aanzet daartoe werd gegeven door de stedelijke elites, gegroepeerd in allerlei broederschappen, schuttersgilden en rederijkerskamers.
De Kerk placht seks slechts binnen het strikte kader van de voortplanting binnen het huwelijk te tolereren. Voor de rest gold het als het voornaamste wapen van de duivel en dus als zondig, en het was de verleidelijke vrouw die de zonde belichaamde. In die cultuur van schuld en boete werden de hemelse genoegens voorgespiegeld als beloning voor de aardse versterving, maar tot die geneugten behoorde geen seks (wat volgens de Islam wél het geval is).
Vanaf de veertiende eeuw komt er een tegenbeweging, die terug wil naar de natuur, inclusief de positieve beleving van liefde en lust. Immers, die natuur kan toch niet zo bedreigend en zondig zijn, vermits hij toch ook door God geschapen is? In de vijftiende eeuw bereikt die beweging een hoogtepunt van vrijmoedigheid, om in de loop van de zestiende eeuw af te vlakken. "Na elke seksuele bevrijding", besluit Pleij, "volgt een recessie, ingeleid door een groeiende aandacht voor de ongewenste gevolgen […] en evidente nadelen van die vrijwording, terwijl de verworvenheden inmiddels gewoon zijn geworden."
Pleij voert zijn onderzoek voornamelijk op basis van literaire bronnen: stichtelijke vertogen en biechtboeken (die door het oplijsten van "onnoembare" zonden misschien toch tot allerlei ondeugends inspireerden…), maar vooral ook boerden en kluchten, drink- en dansliederen, spotteksten en aangebrande gedichten. De profane "literatuur hielp om de blik op de aarde te richten". Deze teksten behoorden tot de mondelinge cultuur: de liedjes waren er niet om te lezen, maar om te zingen, en andere teksten werden opgevoerd met alle mogelijkheden van dien: er konden naar believen accenten worden gelegd in voordracht en gebaar, en er kon worden ingespeeld op de reacties van het publiek.
Aanvankelijk gebruikten de auteurs omwegjes en verpakten ze hun voortbrengsels als dromen, allegorieën en raadsels. Of ze situeerden ze in lagere milieus, bij boeren, molenaars, zeelui, zotten, zwervende geestelijken, dieren. In de beeldende kunst waren ook antieke goden en helden nuttig, en vanaf de vijftiende eeuw bood zelfs de Bijbel een goed excuus om wat bloot te tonen. Maar gaandeweg ging men recht op het onderwerp af en konden de dubbelzinnigheden achterwege blijven. Overigens vereiste zowel het bedenken van dubbelzinnigheden als het benoemen van de dingen bij hun naam heel wat taalcreativiteit. Zie de mooie werkwoorden "crevelen" en "tutebuken", en lees Oefeningen in genot om hun juiste betekenis te achterhalen.
De vele hoofdstukjes en hun onderverdelingen, telkens van een leuke titel voorzien, laten mogelijk een systematischer geheel vermoeden dan het in werkelijkheid is. Maar (r)evoluties verlopen nu eenmaal niet lineair. "Vroomheid en lust liepen in de Middeleeuwen dwars door elkaar", merkt Pleij op. Zijn bevindingen zijn in ieder geval hoogst lezenswaardig vanwege zijn aanstekelijk enthousiasme, zijn vlotte schrijfstijl, niet zelden badinerend, en zijn referenties naar de vorige en de huidige eeuw.
