Leesgroep 'Gent Leest' - Derde jaargang - Verslag 5 - 'De draaischijf' van Tom Lanoye

4 juli 2023

Alweer de 5^de en laatste samenkomst van de leesgroep 'Gent Leest' voor dit leesjaar. Op het programma staat een authentieke Vlaamse schrijver, Tom Lanoye, met een klepper van een historische roman De draaischijf. Het boek kon rekenen op een hoge waardering en het enthousiasme van de leden en bracht iemand er toe ter plaatse een kijkje te gaan nemen en ons te vergasten op een miniboekje met foto’s en info.

Algemene info:
Situering:
Antwerpen vanaf het Interbellum tot einde 20^ste eeuw.
Bekende plaatsen: Schoonselhof – Bourlaschouwburg – Schoon verdiep (stadshuis) – Boerentoren.

Inhoud:
De draaischrijf, getiteld naar een draaiend plateau op de bühne, begint met de begrafenis van Alex Desmedt op het Schoonselhof. Alex Desmedt, directeur van de Antwerpse theaters tijdens de bezetting, vertelt over zijn eigen leven, maar ook het leven van twee figuren die dichtbij hem staan,

met name van zijn vrouw en steractrice Lea alsook zijn broer en dirigent Rik, die allen bezeten zijn door hun artistieke passie.
De figuren mogen dan wel fictief zijn, maar zijn wel gebaseerd op het leven van echte theatermensen. Ook het verhaal is opgebouwd rondom historische gebeurtenissen zoals het bombardement op Mortsel en de jodenrazzia’s …

Personages:
Alex Desmedt = directeur-generaal van meerdere Antwerpse theaters, bezeten door toneel met een nietsontziende ambitie, hij introduceert een technisch hoogstandje (draaischijf).
De naam ‘Desmedt’ zou niet zomaar willekeurig gekozen zijn, maar eerder staan voor ‘smet’, een schandvlek, …
De roman wordt vanuit zijn standpunt verteld en hij zaait twijfel en durft zijn fouten niet in de ogen te kijken, hij vergoelijkt zichzelf voortdurend.
Het hoofdpersonage wekt bij sommigen ergernis en kan op weinig sympathie rekenen door zijn grootspraak en omdat hij voortdurend excuses zoekt. Hij is een onbetrouwbaar verteller die ten onder gaat aan zijn eigen ambitie. Hij komt over als een zielig figuur die sterk afhankelijk is van zijn positie binnen het theater.
Lea Liebermann = Utrechtse sterspeelster en joods, tijdens de bezetting mag zij niet meer acteren.
Rik Desmedt = broer, componist en dirigent die kiest voor collaboratie.
Deze drie met elkaar verweven levens staan volledig in dienst van het theaterleven en ambitie en zijn gebaseerd op echte personen, met name theaterkoppel Joris Diels (acteur en regisseur) en Ida Wasserman(actrice) en zijn broer Hendrik Diels, dirigent bij de opera. Het boek werd opgedragen aan decorontwerper Lon Landau.
Meer info : https://letterenhuis.be/nl/pagina/een-stukje-antwerps-theater-ontsloten

Structuur:
Titel:
‘De draaischijf’ = draaiend plateau op de bühne.
De titel is echter ook een metafoor voor het hoofdpersonage zelf:

De draaischijf, spil van het Antwerpse theater;
Maar ook als wispelturig, iemand die wisselt van kant naargelang het hem uitkomt;
Kan ook gezien worden als ‘dubbelrol’, Alex Desmedt speelt dikwijls meerdere rollen in een theaterstuk.

Thema’s:
Liefdesverhaal (tussen Alex en Lea) – relaties - historische roman – collaboratie – theater

Opbouw:
De roman telt 5 delen/5 hoofdstukken maar dit staat ook voor de 5 bedrijven van een toneelstuk. Ieder hoofdstuk eindigt met een soort cliffhanger wat zeker uitnodigt om verder te lezen.
Het begint bij het Schoonselhof en eindigt ook bij het Schoonselhof en tussenin wordt een heel leven verweven dat gaat van Antwerpen naar Den Haag en terug. De cirkel is rond.

Verwijzingen:
Heel veel verwijzingen naar theaterstukken en literatuur. Soms is dit teveel van het goede en het weglaten zou het boek een heel pak dunner maken. Ook in de recensies worden de verwijzingen als stug en storend ervaren, maar sommigen onder ons vinden het juist functioneel om een deel van de spanningsboog weg te nemen of ervaren het als een literair feest.

Taal en stijl:
Het verhaal wordt prachtig opgebouwd met een fantastische openingszin die onmiddellijk de aandacht vraagt. Het hele verhaal door is doorspekt met oneliners.
Lanoye heeft heel veel aandacht voor details en oog om de spanningsboog op te rekken of te vieren. Elk hoofdstuk begint met het vertellen van iets en wordt dan gevolgd door een uitgebreide uitleg, wat soms spanning creëert maar deze soms ook breekt.

De monoloog van Lea naar het einde toe, is heel sterk geschreven. Is het de spreekwoordelijke druppel na jarenlang zwijgen, is het uit schuldgevoel of komt het vanuit haar ziekte en depressie?

Besluit:
Men kan niet ontkennen dat het een meesterlijk verhaal is van een goede schrijver die een geslaagde invulling geeft aan het thema ‘collaboratie’. Wel wordt er een kanttekening geplaatst omdat de stad waar het verhaal zich afspeelt, toch wel een verschil maakt. Antwerpen werkte namelijk actief mee met de Duitsers, wat in andere steden niet het geval was.
Ondanks dat het een dik boek was, heeft het ons toch heel wat leesplezier gebracht.

De auteur:

Tom Lanoye schrijft poëzie, romans, toneel, columns, kritieken, essays
° 27 aug 1958 Sint Niklaas
Jongste van 3 kinderen uit een slagersgezin
Partner René Los
Woont in Antwerpen en Kaapstad
Politieke gezindheid: tegen rechts-extremisme
2003 : eerste stadsdichter
Studies: Middelbare school op College St Niklaas ; Germaanse filologie en sociologie aan universiteit Gent

Oeuvre:

Tijdens studententijd reeds eerste literaire stappen.
1983: officiële debuut met Rozegeur en maneschijn, helse kritieken.
1985: prozadebuut met Een slagerszoon met een brilletje.
...
zie diverse bronnen op internet; zoals hier.

Prijzen:

1983 : P.C. Onthooftprijs
1992 : Humo’s Gouden Bladwijzer voor Kartonnen dozen
1994: culturele prijs Provincie Antwerpen voor toneel Blankenberge
1995: Arkprijs van het Vrije Woord voor Maten en gewichten
1998: Océ Podiumprijs voor Ten Oorlog
1998: Prosceniumprijs voor Ten Oorlog
1998: Thaliaprijs voor Ten Oorlog
1998: Gouden Bladwijzer voor Het goddelijk monster
2000: Gouden Bladwijzer voor Zwarte tranen
2000: Gouden Uil Publieksprijs voor Zwarte tranen
2000: Vlaamse Gemeenschapsprijs voor Toneelletterkunde voor Ten Oorlog
2001: Johnny van Doomprijs voor de Gesproken letteren
2001: Gouden Uil Publieksprijs voor Boze tongen
2003: Gouden Uil Literatuurprijs voor Boze tongen
2004: Inktaap voor Boze tongen
2007: Humo’s Pop Poll voor Het derde huwelijk
2007: Gouden ganzenveer voor volledig oeuvre
2007 - Eredoctoraat Universiteit Antwerpen (UA)
2010 - Gouden Uil Publieksprijs voor Sprakeloos
2011 - De Henriette Roland Holst-prijs voor Sprakeloos
2012 - De vijfjaarlijkse prijs voor podiumteksten van De Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde voor Atropa. De wraak van de vrede
2013 - De Constantijn Huygens-prijs voor zijn hele oeuvre
2016 - Cutting Edge Award voor Revue ravage. Dood van een politicus
2018 - Groenman-taalprijs
2023 - de Boon Publieksprijs voor De draaischijf
2023 - Benoeming Chevalier des Arts et des Lettres