James McBride en de ethiek van verbondenheid
De Hemel en Aarde winkel ontvouwt zich als een rijk weefsel van herinnering, gemeenschap en morele weerbaarheid. Het boek opent in 1972, wanneer arbeiders in het stadje Pottstown, Pennsylvania, een skelet aantreffen in een oude put. Dat incident vormt de aanleiding om terug te keren naar de jaren dertig van de vorige eeuw, naar Chicken Hill – een wijk waar Afro-Amerikaanse en Joodse gemeenschappen naast elkaar leefden, samen gemarginaliseerd, maar verbonden door hun gedeelde kwetsbaarheid. McBride construeert hier een mozaïek van stemmen en verhalen waarin solidariteit de plaats inneemt van cynisme en waarin kleine daden van goedheid tussen het dagelijks geweld de contouren van menselijkheid vormen.
Het is een barokke mengeling van komedie, tragedie en moreel drama, bevolkt door minderheden waar de Witte Amerikaan op neerkeek. Chona, een van de hoofdpersonages, een Joodse vrouw die door polio gehandicapt is geraakt, fungeert als moreel middelpunt van het boek. Haar kruidenierszaak – de Heaven & Earth Grocery Store – is het kloppend hart van de gemeenschap, een plaats waar niemand door rang, stand, kleur of geloof wordt buitengesloten, zelfs niet als dat betekent dat er nauwelijks winst wordt gemaakt. Chona’s houding tegenover haar klanten en buren weerspiegelt een visie op Amerika die haaks staat op de heersende segregatie van haar tijd. Voor haar ligt het ware Amerika niet bij de witte elite, maar juist in de diversiteit en onderlinge zorg van Chicken Hill in het stadje Pottstsown in Pennsylvania.
McBride toont een scherp oog voor de manier waarop lichamelijke of maatschappelijke beperkingen kunnen leiden tot een verhoogd moreel bewustzijn. Chona’s kwetsbaarheid is geen gebrek, maar een bron van empathie. Tegelijkertijd schuwt McBride het melodrama niet: zijn stijl is uitbundig, vol humor en overdaad, maar die overdaad staat steeds in dienst van de menselijke warmte die het verhaal draagt. Het hele verhaal wordt gedreven door vriendelijkheid – niet als zoet sentiment, maar als morele kracht. Waar veel hedendaagse fictie wordt aangedreven door conflict of cynisme, bouwt McBride zijn verhaal op rond empathie en wederzijdse zorg. Zijn roman nodigt de lezer uit om voorbij te kijken aan scheidslijnen van ras, religie of klasse. In Chicken Hill bestaat menselijkheid niet ondanks verschillen, maar juist door ze te erkennen. De winkel van Chona wordt zo een microkosmos van een ander, mogelijk Amerika: een plek waar saamhorigheid en compassie tastbaar worden, zelfs te midden van uitsluiting en armoede.
Ook het mysterie van het gevonden skelet in de proloog van deel 1 krijgt bij McBride een symbolische lading. Het is niet enkel een plotmiddel, maar een echo van verdrongen geschiedenissen van racisme en antisemitisme. Door dat verleden opnieuw tot leven te wekken, laat McBride zien dat het vergeten van onrecht nog een grote rol speelt in de Amerikaanse identiteit. Hij verhaalt hoe zwarte en Joodse Amerikanen elkaar in de rafelrand van de maatschappij vonden, en hoe die gedeelde geschiedenis langzaam uit het collectieve geheugen is verdwenen. McBride’s roman is geen nostalgisch terugblikken, maar eerder een daad van morele herstelling. Het is te gemakkelijk om dit te vergeten.
McBride toont dat morele ernst en humor elkaar niet uitsluiten. Hij laat zien dat goedheid niet abstract is, maar iets wat zich afspeelt in concrete handelingen – in krediet verlenen aan iemand die niet kan betalen, in het beschermen van een kind dat door de samenleving is afgeschreven, in het weigeren om onverschillig te worden. Dit alles in een geheel eigen schrijfstijl – muzikaal getint (mede door de nodige verwijzingen naar toenmalige wereldartiesten), ritmisch, vaak spectaculair filmisch geschreven.
McBride’s vermogen om warmte, humor en maatschappelijke kritiek te verenigen is meesterlijk, niettegenstaande er vrij gruwelijke passages in voorkomen. Zijn personages, hoe kleurrijk of excentriek ook blijven ver weg van enige typecasting; elk van hen draagt een innerlijke dubbelzinnigheid die het verhaal menselijk maakt. Geen enkel is alleen slecht of alleen goed. Het resulteert in een roman die zowel groots als intiem is, een lofzang op gemeenschap en de stille heldhaftigheid van gewone mensen.
De Hemel en Aarde is meer dan een historische roman over onderdrukking en klaar racisme: het is voor mijn een morele leidraad. Het is een kompas voor samenleven in een wereld die voortdurend verdeelt. Hij schrijft over mensen die niet passen in de categorieën van macht, en rijkdom maar die juist door hun kwetsbaarheid een ander soort kracht belichamen. Frappant hieraan is het verhaal van Dodo een doof negerkind (en vergeef mij deze uitspraak maar het kadert volledig in het taalgebruik dat McBride -terecht- hanteert. Het is anno 1930) dat ongewild geconfronteerd wordt met het weerzinwekkend racisme van de plaatselijke arts, lid van de Ku Klux Klan en hierdoor in een instelling terecht komt. ‘Instelling’ stond toen gelijk met opsluiten van al wat niet paste in de maatschappij. Die wijze waarop hij in die erbarmelijke omgeving communiceert met zijn buurjongen greep mij bruut bij de strot. Mc Bride zet zijn personages ook zonder tederheid bruut op papier waardoor ze juist menselijk worden.
Dit boek herinnert de lezer eraan dat geschiedenis niet alleen bestaat uit grote daden en namen, maar ook uit de kleine, vaak onopgemerkte gebaren van zorg die de wereld draaglijk maken. Het is onmogelijk om dit boek in detail te beschrijven maar het was een mokerslag op mijn emotionele stabiliteit, het riep vragen bij op over wat een mens nu eigenlijk is.
