Als kinderen moeten overleven onder de bezetting

In De onwaardigen van Roy Jacobsen volgen we een jeugdbende in het bezette Oslo ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Ze leven in armoede en moeten zich door het bestaan zien te worstelen door te stelen, documenten te vervalsen en overvallen te plegen op de bezetter.

Dit was een kennismaking met een auteur die mij behoorlijk in het hart trof. Roy Jacobsen schetst hier een hard, maar eerlijk en vaak ontroerend portret van de zware levens van deze jongens en meisjes, die geen rechten en geen eigen land hebben.

Carl, Olav en Roar vormen de harde kern van een jongensbende in het door Duitsland bezette Oslo (1940-45). Ze zijn nog leerplichtig, maar moeten ook op hun jongere broertjes en zusjes passen en bijdragen aan het levensonderhoud van hun familie. Er wordt niet nauw toegekeken op hun aanwezigheid op school, ze moeten het gezin ondersteunen. Ze verzamelen flessen en oud papier en laten niets rondslingeren dat gerepareerd en verkocht kan worden. Het is een erezaak dat ze hun verdiensten aan hun moeders geven. Carl bezorgt 's ochtends vroeg kranten en regelt kolen en eten op de terugweg. “Mamme”, zijn moeder, vraagt niet waar hij mee bezig is, en Carl kan maar beter ook niet vragen waar zijn ouders en andere volwassenen soms naar toe verdwijnen. Zolang een jongen zoals Carl en zijn ‘bende’ geloofwaardig werk leveren en alleen eten stelen, wordt de kliek waarschijnlijk met rust gelaten. Maar de drie zijn zich ervan bewust dat ze beter niet samen gezien kunnen worden. Ze leven in bezet gebied en niettegenstaande die Duitse bezetting op de achtergrond aanwezig is voel je als lezer de druk des te harder aan. Als Carls vader onder verdachte omstandigheden sterft op een politiebureau, laat hij zijn zoon achter met een aantal onbeantwoorde vragen, een speciale kaart en een codewoord waarmee Carl kan solliciteren naar werk bij de Duitse bezetter. Het blijkt een dubieuze verstandhouding te zijn tussen verzet en collaboratie waarbij je niet echt weet waar de rechtvaardigheid zit.

De jongen is een snelle rekenaar en een ervaren schaker, maar hij vindt het aanvankelijk moeilijk om te bevatten wat hij meemaakt in het logistieke centrum van de bezettingsmacht. Hij realiseert zich na verscheidene strooptochten, via het plan dat hij van zijn vader kreeg, doorheen leegstaande villa’s dat waardevolle spullen moeilijker te verkopen zijn dan een pasgelakte fiets - en dat zijn handel niet zonder gevaar is, zelfs niet als er een tussenpersoon bij betrokken is. Wanneer de jongens Olavs vader Aron/Arne's kleine reparatie-imperium ontdekken op de gezamenlijke zolder van hun huizenrij realiseren ze zich nog steeds niet welk gevaar hen bedreigt.

Roy Jacobsen beschrijft het leven in een volkswijk in Oslo op een sfeervolle, zeer empathische en zelfs sensuele manier, een wijk waar de meeste gezinnen met vijf mensen in één kamer wonen. Als lezer kun je de sfeer letterlijk horen, zien en ruiken. Jacobsen laat zijn lezers het milieu en de familierelaties net zo gedetailleerd beleven als in een familieroman. Als niemand kan horen wat er in de naburige flats gebeurt, is het van vitaal belang om onwetend te blijven, vooral in een bezet land. Carl, Olav en Roar houden zich aanvankelijk aan deze wijsheid, zonder zich te realiseren dat die onwetendheid ook de verzetsbeweging beschermt tegen de bezetters.

De steeds roekelozer wordende overvallen van de jongens lijken aanvankelijk naar een avonturen- schelmen roman te neigen, maar niets is minder waar. Hoe meer verdachte volwassenen er om de jongens heen verschijnen, hoe gevaarlijker hun situatie wordt. Elk personage krijgt zijn eigen levensverhaal dat vakkundig doorheen de roman is georkestreerd. Jaren later zijn de betrokkenen verspreid - en nu pas valt het laatste stukje van de puzzel op zijn plaats zodat Carl het kan begrijpen. Ondertussen gaat het niet meer over kolen voor het fornuis, een gevonden fiets en wie er voor de broertjes en zusjes zorgt, maar over verraad, wraak en de vraag of kinderen en jongeren na een oorlog zichzelf weer op spoor krijgen en hun weg vinden in het dagelijks leven.

De onwaardigen is een meeslepende, spannende roman over overleven in een hechte gemeenschap onder extreme omstandigheden, ontnuchterend en heel nabij verteld.