Als honger overheerst...
Wanneer het lichaam wordt uitgehongerd, wordt het hyperbewust van zijn kleinste aspecten – althans, dat suggereert Paul Lynch in zijn indringende en poëtische derde roman Grace, die zich afspeelt tijdens de jaren van de Grote Hongersnood in Ierland door een reeks van mislukte aardappeloogsten. (1845-1850)
"Mijn eigen bloed sijpelt over de rotsen van mijn botten," denkt Grace, het hoofdpersonage en een tienermeisje, op een van de vele momenten van wanhoop. Wanneer honger een groot deel van een land treft, wordt de overlevingsdrang zo intens en persoonlijk dat sociale structuren en verantwoordelijkheden wegvallen. Gewoontes zoals het openen van een deur voor iemand die aanklopt, worden vergeten. Zelfs het vermogen om te bepalen wie “mens” is en wie niet, verdwijnt. Iedereen wordt een potentiële bedreiging. Elk geluid – zelfs stilte – wordt verdacht. Blikken overheersen het verhaal, in een sfeer waarin de angst om betrapt te worden op diefstal, overleven of simpelweg op je uitgemergelde verschijning steeds voelbaar is.
Grace is veertien als het boek begint. In de openingsscène wordt ze door haar moeder naar buiten gesleurd naar “de moordstronk”, waar haar haar ruw wordt afgeknipt om haar als jongen te vermommen. Daarna volgt een zeldzaam avondmaal met vlees, voordat ze wordt weggestuurd om haar te beschermen tegen een wellustige stiefvader met de boodschap kom terug met geld, jongens krijgen wel werk. Ze belandt in een apocalyptisch landschap waarin honger, angst en verlies haar identiteit geleidelijk doen vervagen.
Grace sluit zich aan bij veedrijvers en wegwerkers, begaat noodgedwongen roofovervallen, steelt eten waar het kan, wordt ontmaskerd als meisje wanneer het bloed haar eerste menstruatie verraadt en geraakt uiteindelijk verstrikt in een sekte met een moorddadige religieuze leider. Haar jongere broer Colly die stiekem met haar meeging verdrinkt en leeft voort in haar hoofd als een spookachtige aanwezigheid, zij vertolkt al mompelend zijn stem. De reis is somber, ondanks Colly’s grove en soms komische opmerkingen – hij is tenslotte dood.
Door haar leeftijd, haar vermomming als jongen, en de aanwezigheid van Colly in haar hoofd, raakt haar identiteit steeds verder versnipperd: van meisje naar jongen naar iets daartussen, naar vrouw – en alles daartussenin, deels zelfgekozen, deels opgelegd. In een tijd waarin puberteit op zich al verwarrend is, wordt identiteit bijna absurd als je nauwelijks weet of je nog leeft, of al zo dicht bij de dood bent dat “leven” geen betekenis meer heeft.
Vastheid en helderheid verdwijnen uit het verhaal doordat Lynch droom, herinnering, mythe, gerucht en werkelijkheid met elkaar verweeft. Zo speelt de roman zich af in een specifiek Ierland, maar tegelijkertijd in een soort niemandsland, buiten de tijd in een soort magisch-realisme.
Die destructieve wereld wordt weerspiegeld in gebroken zinnen, waarin dikwijls onderwerp, werkwoord of lidwoorden ontbreken (“Hoort wanneer de vrouw spreekt een knoop die draait in de koorden van haar keel”; “Geen mannen meer op hem. Geen maan meer.”). Zij geven het verhaal een soort vreemdheid met zich mee die heel onthutsend aanvoelt. Het dwingt je om langzaam te lezen. Met Grace toont Lynch ons aangrijpende momenten van lichamelijke grenzen, de rommeligheid van identiteit, en wat er gebeurt als een samenleving faalt om haar kwetsbaren te zien – laat staan te helpen.
Lynch toont hoe hongersnood de mens ontmenselijkt: sociale normen verdwijnen, iedereen wordt een bedreiging, en zelfs stilte wekt argwaan. Graces zoektocht naar overleving en zichzelf voltrekt zich in een wereld waarin de grens tussen droom, herinnering en werkelijkheid vervaagt. Prachtig.
