Een picareske tik op je kop!

Ik moet heel eerlijk zijn. Parcival Everett was mij totaal onbekend en als ik in de omschrijvingen van het boek las dat het een hervertelling is van het allerbekende De avonturen van Huckleberry Finn - Mark Twain dat ik mijn jeugdjaren heb verslonden verwachtte ik een licht gekruide picareske roman waarin de slaaf Jim nu de hoofdfiguur mocht zijn. Dat is het ook maar wat Everett hier doet is veel diepgaander, genuanceerder en urgenter dan dat. Het is een verhaal over overleven, zelfbevestiging en de stille waardigheid van verzet tegen ontmenselijking. In Everetts handen wordt James een volledig gerealiseerd mens met een rijk innerlijk leven, een leven dat Twain hem als slaaf nooit gunde. De roman geeft hem een stem die door de tijd heen weerklinkt en die niet alleen spreekt voor de tot slaaf gemaakte mensen in het Zuiden van de Verenigde Staten, maar voor iedereen die door de geschiedenis het zwijgen is opgelegd. Hij is niet langer de hondstrouwe, bijgelovige, simpele ziel die het als zijn voornaamste taak ziet de morel groei van de veertienjarige Huck te begeleiden maar een man die zich James noemt, zichzelf in het lezen en schrijven heeft bekwaamd en in zijn dromen in gesprek is met Voltaire, Rousseau en John Locke.

Ik had in het begin van het boek, totaal onwetende wat over mij heen zou komen, een wat kregelig gevoel bij het lezen van de taal die zwarten bezigen wanneer ze tegen witten spreken of tegen elkaar in het bijzijn van witten, de zogeheten ‘racial slur’. Ik had het nog niet door dat zwarten die taal gebruiken om witten geruststellen omdat ze dat verwachten van zwarten, het is alleen maar goed dat wij ze niet teleurstellen… James onderwijst er zelfs zijn kinderen in! Het was de eerste tik die ik op mijn kop kreeg, en er zouden er nog volgen. Zo ook het gebruik van het n-woord, dat door de auteur in de vertaling diende gehandhaafd te blijven. Een volledige en waarachtige weergave de toenmalige werkelijkheid, opnieuw een tik op mijn kop.

Wat me het meest opviel aan James was hoe hij speelt met het idee van identiteit en zelfperceptie. James doet alsof hij onderdanig is aan blanke mensen en spreekt in het gebroken dialect dat zij verwachten, terwijl hij van binnen filosofeert: "Ik heb mijn leven geleefd onder de blik van de blanke man, en gedaan alsof hij mijn meester is. Maar ik ben mijn eigen man, al is het maar in mijn hoofd." De diepe tragedie hier is dat James wel weet wat hij waard is, maar dat de wereld om hem heen weigert dit te zien. Dit is een realiteit die gekleurde mensen vaak maar al te goed begrijpen.

Everetts portrettering van racisme is onverzettelijk eerlijk en dat maakt de roman zo krachtig. De roman laat ons niet alleen de wreedheid van de slavernij zien, maar verkent ook de verraderlijke manieren waarop blanke suprematie blijft hangen, net als vandaag de dag. Everett benadrukt de absurditeit van het racistische systeem, waarin arme blanke mannen, die zelf geen echte macht hebben, zich nog steeds gerechtigd voelen om andere mensen te bezitten. Dit komt goed tot uiting wanneer James nadenkt over hoe “de blanke man ervoor kiest onmenselijk te zijn voor een klein beetje macht”. Het is niet alleen een commentaar op slavernij; het is een vernietigende aanklacht tegen hoe machtssystemen gebouwd zijn op het klein houden van anderen, hoe irrationeel dat ook is.

Niet dat deze roman zwaar op de hand ligt, integendeel. Het picareske blijft welig tieren doorheen hun avonturen. Wat James zo bijzonder maakt, is dat hij nooit wegzinkt in wanhoop. Everett geeft James momenten van triomf, momenten waarop zijn intelligentie, gevatheid en veerkracht doorschijnen. Humor speelt hierbij een cruciale rol - iets wat bijna onlogisch lijkt in een verhaal over slavernij, maar dat briljant werkt.

De roman krijgt een kantelpunt wanneer James getuige is van de verkrachting van een slavin en hij de koele afstandelijkheid verliest waar hij zo hard voor heeft gevochten. Het geweld dat haar wordt aangedaan is niet alleen fysiek - het is een schending van de menselijkheid zelf. En James' reactie is er niet alleen een van woede; het is een brandende behoefte aan gerechtigheid, een behoefte om te laten zien dat ze ondanks alles nog steeds menselijk zijn. Deze scène deed me denken aan de stille woede die veel gekleurde mensen met zich meedragen, wetende dat zelfs op momenten van hun grootste pijn, de maatschappij vaak weigert om hen als volledig mens te zien. Vanaf dan wordt de toon bitsiger, harder en maakt het schelmengehalte plaats voor een bittere overlevingsstrategie.

Everett laat ons niet ontsnappen aan de wrede realiteit van racisme, maar hij laat ons er ook niet in zwelgen. In plaats daarvan biedt hij ons een personage dat ondanks alles weigert gereduceerd te worden tot de som van zijn onderdrukking. Aangrijpend, pijnlijk, grappig, gruwelijk, dit is entertainment op meerdere niveaus, een uitmuntende voorstelling tot het laatst toe.

James van Everett is niet alleen een belangrijk boek, het is een noodzakelijk boek. Het daagt uit, stelt vragen en, het allerbelangrijkste, geeft een universele stem aan de stemlozen. Of hoe ik startte op zoek naar wat avonturenplezier het boek afsloot bij laatste zin met een gevoel dat ik onvoorbereid doorheen een meesterwerk was gewandeld.