Verhalen met een moraal?

Van Jules Amédée Barbey d'Aurevilly (1808-1889), zeg maar Barbey, verscheen in 1874 de verhalenbundel Les Diaboliques. In het voorwoord benadrukte hij dat deze zes novellen waren "geschreven door een christelijke moralist". Ze moesten dus beschouwd worden als cautionary tales (zoals men dit soort stories in het Engels noemt), verhalen met een moraal, die een waarschuwing inhielden tegen het kwaad. En inderdaad, op het moment dat het boek verscheen was Barbey een katholieke bekeerling met duidelijk reactionaire trekken, die van leer trok tegen wat hij de uitwassen van de toenmalige burgerlijke maatschappij achtte.

Maar, zo luidde zijn stelling, het katholicisme is helemaal niet preuts, kwezelachtig, pedant of bangelijk: het is de wetenschap van het Goed en het Kwaad, en hij stelde zich tot doel de verderfelijke passies te tonen zoals hij die had kunnen observeren, om ze tegelijk te veroordelen.

Les Diaboliques lezende, vraag je je toch soms af of dit niet een alibi was om soms toch wel heel schokkende dingen te pennen. In de negentiende eeuw hadden artiesten vaker een fascinatie voor de duistere kanten van de seksualiteit en de erotiek, o.a. met het concept van de femme fatale, en Barbey is beslist een exponent van die (laat)romantische, decadente stroming. Hij riskeerde met zijn Diaboliques overigens een proces wegens aanslag op de goede zeden, maar uiteindelijk werd de zaak zonder gevolg geklasseerd.

In de Nederlandse vertaling kreeg het werk de titel Duivelinnen en demonen. In het Frans is er een dubbele interpretatie mogelijk: zijn het de verhalen zelf die diabolisch zijn, of zijn het de vrouwelijke personages die er een rol in spelen? En, in dit laatste geval, is Barbey een vrouwenhater? Al moet gezegd worden dat de moraliteit van de opgevoerde heren niet fraaier wordt voorgesteld dan die van de dames.

In ieder geval, de Diaboliques hebben hun literair belang. Marcel Proust waardeerde Barbey en Joris Karl Huysmans gaf het werk een plaats in de bibliotheek van de estheet Des Esseintes (in A rebours). Gemakkelijke lectuur is het niet. Barbey was een belezen man en zijn verwijzingen zijn niet (meer) altijd duidelijk. Bovendien hanteert hij een weelderige negentiende-eeuwse stijl en taal. Om te weten te komen wat de betekenis is van uitdrukkingen als "un fier ruban de queue", "tracasser ses gouttes", "à coeur de journeé" of "un pacha à trois queues", biedt een hedendaags woordenboek geen uitkomst. Wie deze obstakels, die echter een goed begrip van de plot niet belemmeren, wil tackelen, moet zijn toevlucht nemen tot Duivelinnen en Demonen of moet er enig zoekwerk op het internet voor over hebben. Slow reading is dit hoe dan ook.

Vraag is natuurlijk of het nog de moeite loont deze verhalen, ook al geldt de bundel als een klassieker, nog te lezen. In A un diner d'athées (over een stelletje godloochenaars die aan tafel straffe histories opdissen, met alle clichés van dien) en in La vengeance d'une femme (over een hertogin die zich in de prostitutie begeeft omdat haar echtgenoot haar kuise minnaar liet afmaken) laat Barbey in zijn effectbejag toch wel de subtiliteit varen en tuimelt hij over het randje van de goede smaak. Maar ook uit die novellen blijkt zijn meesterschap in het opbouwen van een plot, waarbij hij via een conversatie tussen zijn personages de techniek van het verhaal-in-een-verhaal toepast. Die vertelling ontwikkelt zich niet rechttoe rechtaan, maar wordt af en toe onderbroken om er de spanning in te houden. De beste verhalen, zoals Le rideau cramoisi (waarin een nachtelijke ontmoeting van een zeventienjarig officiertje met de dochter van het oude echtpaar bij wie hij logeert op een akelige manier afloopt) en Le bonheur dans le crime (waarin misdadig overspel perfect liefdesgeluk voortbrengt) suggereren meer vragen en veronderstellingen dan er antwoorden worden gegeven. Raadselachtig, morbide, sardonisch en in toom: Barbey op z'n sterkst.

(Ik las de uitgave van Garnier Flammarion, 2018. Het werk is ook beschikbaar in reeksen als Folio en Livre de Poche. De vertaling, door Katelijne de Vuyst en Marij Elias, Duivelinnen en Demonen is te vinden in de Krook.)