De bijbel van de decadentie?

Niet zelden leidt het ene boek naar het andere. Zo bracht de lectuur van The Man in the Red Coat van Julian Barnes mij bij À rebours van Joris Karl Huysmans, een roman die verscheen in 1884. Een roman, nu ja, wie een plot verwacht is er aan voor de moeite.

À rebours, in de Nederlands vertaling Tegen de keer, betekent "tegendraads", "in de tegenovergestelde of verkeerde richting". Het hoofdpersonage, Jean Floressas des Esseintes, de laatste loot van een gedegenereerd adellijk geslacht, is een eenzame mensenhater, een excentriekeling, een decadente estheet. Hij trekt zich terug uit de grootstad Parijs en zo uit maatschappij die hij vanwege haar stompzinnigheid veracht, om 's nachts te gaan leven in een totaal kunstmatig, door hemzelf geschapen universum. Het bestaan is zinloos en het ware beter niet geboren te worden, maar ondertussen wenst hij zijn leven geheel naar eigen smaak te organiseren. Tegendraads, maar verfijnd.

De kleuren en hun nuances waarmee hij zich omringt, de beelden die zijn woonst versieren (o.a. werk van Gustave Moreau en Odilon Redon), de samenstelling van zijn "smaakorgel" (een assortiment van sterkedranken waarvan hij de smaak met muziek associeert), de bloemen die hij prefereert (eerst serrebloemen, daarna kunstbloemen, uiteindelijk echte bloemen die op kunstbloemen lijken), de parfums die bij hem beelden oproepen, en zijn geliefkoosde muziek worden in detail en soms haast encyclopedisch beschreven.

Niet minder dan drie hoofstukken zijn aan zijn bibliotheek gewijd, en zo leren we des Esseintes ook kennen aan de hand van zijn geprefereerde lectuur. Van de geconsacreerde schrijvers moet hij niets weten. Vergilius verfoeit hij, maar Petronius prijst hij. Van de Franse schrijvers uit zijn tijd krijgen alleen figuren als Verlaine, Corbière en Mallarmé genade. Bovenal aanbidt hij Baudelaire en Poe.

Een enkele keer wenst hij zelf zijn kluizenaarsbestaan te verbreken om naar Londen te gaan, maar hij raakt niet verder dan Parijs, waar het slechte weer en de "Engelse" sfeer in een bodega en een taverne hem voldoende verzadigen. Hij is als het ware naar Londen gereisd zonder zich echt te verplaatsen en keert snel en tevreden huiswaarts.

Huysmans, een Frans auteur maar met een Nederlandse vader, vandaar zijn naam, portretteert deze zieke man in een bijzonder rijke taal, met gezochte en geraffineerde zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, waarbij hij er niet voor terugschrikt om af en toe zelf een woord te smeden. Dat maakt de lectuur er in het Frans niet makkelijker op – geduld en woordenboek zijn vereist – en stelt de vertaler ongetwijfeld voor problemen.

Maar liefhebbers van de literatuur van het fin de siècle kan ik dit "beruchte" boek (waarnaar waarschijnlijk wordt gerefereerd in The Picture of Dorian Gray van Oscar Wilde) zeker aanbevelen. Huysmans wou ermee breken met de conventies van het naturalisme à la Zola, en zich losmaken van het realisme in tijd en ruimte. Nachtmerries en hallucinaties komen dan ook regelmatig aan bod.

Zou des Esseintes ergens een zelfportret van zijn auteur kunnen zijn? Op het ogenblik dat hij het werk schreef, was Huysmans ongelovig. Maar des Esseintes, opgevoed door de Jezuïeten, heeft een dubbelzinnige houding tegenover de godsdienst. Wanneer hij aan het slot van het boek, op doktersbevel terug naar het ware leven in Parijs moet, slaakt hij warempel een soort gebed: "Heer, heb medelijden met de christen die twijfelt, met de dwangarbeider van het leven die inscheept, alleen, in de nacht, onder een uitspansel dat niet meer wordt verlicht door de troostende bakens van de hoop van weleer." Later, na zijn roman over satanisme (Là bas) zou Huysmans zich bekeren tot de katholieke kerk en sterven als oblaat.