Onuitstaanbaar charmant

Marijke Arijs vertaalde als eerste de memoires van de 18^de-eeuwse Brusselaar en wereldburger Charles Joseph de Ligne (1735-1814) in het Nederlands. In haar nawoord omschrijft ze de prins de Ligne als volgt: “Charles Joseph, prins de Ligne, stond in heel Europa bekend als een briljant causeur en een geboren charmeur. Als hoveling, diplomaat en generaal in het Oostenrijkse leger speelde hij een belangrijke rol bij alle politieke en militaire gebeurtenissen van de eeuw. Zijn radde tong was gevreesd en zijn gevatte uitspraken deden de ronde alle Europese vorstenhoven, waar hij een graag geziene gast was. Ligne stond op vertrouwelijke voet met de groten der aarde en was kind aan huis bij Maria Theresia, Jozef II, Marie Antoinette, Lodewijk XV, Catharina de Grote en Frederik van Pruisen. Rousseau en Voltaire behoorden tot zijn kennissenkring. Als onverbeterlijke rokkenjager kon hij uitstekend opschieten met Casanova, die hij hielp bij de publicatie van zijn memoires. Hij maakte de teloorgang van het ancien régime, de Franse Revolutie en de opmars en de val van Napoleon Bonaparte mee.”

Charles Joseph, prince de Ligne, was een beroemdheid in zijn eigen tijd. Toch is hij in Vlaanderen minder bekend, behalve misschien voor hen die als kind op schoolreis zijn geweest naar Beloeil, één van de kastelen van zijn familie. Hij was een edelman, geboren in Brussel, die militair succes nastreefde, maar toch vooral bekend en berucht was omdat hij het goed kon uitleggen. Hij kon snel, gevat en scherpzinnig reageren: hij had ‘esprit’, zoals ze dat toen noemden. Zijn memoires openen met de zin “Tot u spreekt een dode.” En meteen heeft hij je aandacht vast (’t is te zeggen: mijn aandacht).

Hij legt meteen uit dat zijn memoires geen chronologisch overzicht zijn: het zijn herinneringen, en zoals het een man met esprit betaamt springen die van de hak op de tak. Het zijn telkens korte stukjes, waardoor je dit boek zowel van voor naar achter kan lezen (zoals ik gedaan heb), als gewoon kan openslaan om één of twee bladzijden te lezen (zoals ik sindsdien ook al gedaan heb). Eén klein puntje van kritiek: het nawoord had eigenlijk een voorwoord mogen zijn. Dan had je als lezer wat meer houvast in al die losse herinneringen.

Soms staan er geïsoleerde zinnen. “Ik heb nooit iemand kwaad gedaan. Had ik dat wel gedaan, dan zouden de mensen beter voor mij zijn geweest.” Nu, over hoe de mensen hem behandeld heeft hij eigenlijk niet al te veel te klagen. Het grootste deel van de memoires zijn herinneringen aan kwajongensstreken, militaire exploten, duels, romantische en erotische avonturen. Soms gaat hij wel erg ver, maar door zijn onweerstaanbare charme slaagt hij er telkens in om zich er uit te lullen. Ook tegenover de lezer: het is heel moeilijk om de jongensachtige schavuit te haten. Bovendien moet gezegd: het is goed geschreven (wat zeker ook de verdienste is van de vertaalster).

Tegelijkertijd is de prins een kind van zijn tijd, een heel erg bevoorrecht kind. En dat wringt soms. Hij is een product van het ancien regime en heeft geen enkele voeling met de verzuchtingen van het ‘plebs’. De Franse Revolutie is voor hem een accident de parcours. Hij stelt vast dat er voor hem vuur gemaakt wordt als het koud is – hij is een scherp waarnemer – maar stelt zich geen vragen bij zijn eigen vaststelling dat dat voor anderen niet zo is. Als hij aan het schrijven is en de luiken van de vensters waaien dicht, klaagt hij over het feit dat er niemand komt om ze terug te openen. Dat hij zelf zou kunnen opstaan om ze te openen komt zelfs niet bij hem op. Hij was ook militair, en in veldslagen waren menselijke verliezen – doden, dus – voor hem minder belangrijk dan zijn persoonlijke roem en glorie.

Maar in al zijn zelfingenomenheid is hij steeds ook onweerstaanbaar. Als iemand vervelends geeuwt, zegt hij: “U bent me voor.” Als iemand vraagt of er al vervelende klieren zijn langs geweest vandaag, antwoordt hij: “Nee, u bent de eerste.” Het is grappig, het is lichthartig, maar het toont vooral een zorgeloze levensgenieter (Goethe noemde hem de vrolijkste man van zijn tijd).

Ik heb genoten van dit boek. Het is scherpzinnig en grappig. Zijn beschrijvingen van de groten der aarde zijn vaak hilarisch, maar altijd eerlijk (ook over zichzelf). Het feit dat hij zijn eigen geprivilegieerde status nooit in vraag stelt is een historische realiteit, waardoor dit boek ook tijdsdocument is. Charles Joseph is die ene vriend die altijd en overal met alles wegkomt en daardoor compleet onuitstaanbaar is, maar die tegelijkertijd zo innemend en charmant is dat je het hem vrijwel meteen vergeeft. De beminnelijke schobbejak.