Echt alles is theater

Inhoud

‘De draaischijf is een sterke historische roman over drie levens, twee steden en twee schouwburgen, over de periode vóór, tijdens en lang na Wereldoorlog II in Antwerpen. Het is een oorlogstragedie en een huwelijksverhaal.

Openingszin: ‘Ik had me de dag waarop ik word begraven heel anders voorgesteld.’

Op de eerste pagina’s is Alex Desmedt aan het woord waarin hij zijn begrafenis op het Schoonselhof in Antwerpen beschrijft als in een soort toneeltje, zoals hij het graag zelf had geënsceneerd. Tenminste, de begrafenis die hij had moeten hebben. En dan volgt de hilarische beschrijving van hoe het er werkelijk aan toeging. De man doet aan zelfbeklag, maar het is nogal ambigu want onbewust ontmaskert hij zichzelf als een zelfvoldane streber.

Als getalenteerd theaterbeest maakt hij vlak voor de Tweede Wereldoorlog succesvol carrière in het Antwerpse stadstheater, bijgestaan door zijn Nederlandse vrouw en steractrice Lea Liebermann die joods is, maar niet gelovig. Hij experimenteert o.a. met nieuwe theatertechnieken zoals een reusachtige draaischijf als extra bühne. Tijdens de Duitse bezetting wordt Desmedt directeur-generaal van verschillende Antwerpse theaters, maar worstelt hij met allerhande restricties. Zijn broer, componist en dirigent Rik Desmedt, gaat voluit voor de collaboratie. In Den Haag wordt het Deutsches Theater in den Niederlanden opgericht. Voor de opening, waarop Goebbels en Goering zullen aanwezig zijn, moet hij met zijn ploeg de techniek van de draaischijf installeren. Dan volgt de bevrijding en de afrekening met de collaborateurs.

Historisch kader

‘Niet gebaseerd op…, wel geïnspireerd door … ‘

‘In een roman wordt de waarheid gelogen.’

‘Ieder persoon in dit boek stelt een type voor en is geen portret.’

‘Staat de kunstenaar boven de misdaden van het regime waarvoor hij werkt?’

Het boek gaat over de politieke verantwoordelijkheid van de kunstenaar, meer bepaald de collaboratie in de theaterwereld. Lanoye liet zich inspireren door de historische feiten en personen, maar zijn verbeelding primeert. Zijn theatrale vertellust creëert boeiende personages, met sterke dialogen in een geestig uitgedachte plot. Lanoye rekent ook af met de Vlaamse politici, literatoren en intelligentsia tijdens WOII.

De drie hoofdpersonages zijn geboetseerd naar historische figuren

• Alex Desmedt ~ Joris Diels (Antwerpen 1903 - Scheveningen 1992)
• Lea Liebermann ~ Belgisch-Joodse actrice Ida Wasserman (1901-1977)
• Rik Desmedt ~ Hendrik Diels (1901-1974)

Naast een scherpe tekening van de intense relaties tussen de drie protagonisten met hun twijfels en keuzes, vertelt Lanoye indringend over o.a.

• de razzia’s in 1942: de verschrikking van de Antwerpse Kristallnacht
• het bombardement op Mortsel op 5 april 1943, een vergissing van de geallieerden
• de V2-bom op Cinema Rex op 16 december 1944

Structuur en stijl

De roman is opgebouwd als een klassiek theaterstuk/muziekstuk in 5 delen: prelude, eerste, tweede, derde deel, slot. Maar het is vooral Lanoyes meeslepende en breedsprakerige verteldrift, vol dramatische wendingen in theatrale monologen en dialogen, die 500 pagina’s lang betovert. Na de beschrijving van een scène volgt dikwijls een theoretische, morele bedenking in een pakkende eindzin.

Centrale vraag: culturele collaboratie

De woelige levensgeschiedenissen van de diverse personages confronteren de hedendaagse lezer met de prangende vraag: wat zou ik zelf gedaan hebben in die afschuwelijke omstandigheden?

Citaten

• P. 11 De ernst van de amateur is altijd aandoenlijk.
• P. 12 Het enige vaderland dat mij nooit heeft verraden is mijn moedertaal.
• P. 16 Onderschat nooit de weerwraak van gekrenkte prominenten, van welke signatuur dan ook.
• p. 77 Echt alles is theater. Ons levenslange motto, ons wetboek van één zin.
• P. 78 Stil spel. De moeilijkste discipline in ons vak.
• P. 81 Plagiaat is de beste definitie van waardering.
• P. 87 De enige rol van de figurant is dat hij de solist nog meer doet schitteren.
• P. 88 Doe gelijk iedere Belg al eeuwen doet. Buig mee zonder te buigen.
• P. 103 Op een podium mag de wedijver dan al pittig zijn, achter de schermen is een toneelcompagnie helemaal een wespennest.
• P. 103 Zonder opbouw geen tragedie. Zonder tragedie geen loutering.
• P. 122 Geroddel, het onschuldige bijproduct van elke samenwerking zodra een groep groter wordt dan twee personen.
• P. 162 Alles wat op een podium vanzelf beweegt, streelt ons kinderlijk verlangen naar magie.
• P. 162 Niemand gaat naar een schouwburg om te genieten van realisme. Daarvoor blijf je thuis.
• P. 163 De eenheid van plaats, tijd en handeling, opgelegd door toneeltirannen als Racine, kun je dankzij een draaischijf vrolijk aan je laars lappen. Door de schijf …
• P. 170 Lof om de verkeerde redenen valt te verkiezen boven kritiek om de juiste redenen.
• P. 171 Niets is zo moeilijk als het naturel herhalen van gebaren die je in kwaadheid onnadenkend hebt uitgevoerd.
• P. 180 Symmetrie kan vertroosten in een kerk. Als ze zich gewapend aandient in de buitenlucht, ademt ze terreur uit.
• P. 184 Zien vluchten doet vluchten.
• P. 185 Ook ontkenning is een collectieve aandoening.
• p. 198 Voor een acteur is een dag niet acteren een dag van je leven wegsmijten.
• p. 205 Op een bepaald moment zijn de raderen waarin je verstrikt geraakt te robuust en is de machine die jou verslindt te machtig.
• P. 321 Al kiest een goed persoon een donker pad / Hij blijft zich van de ware weg bewust.
• P. 329 Mannelijke hysterie. De kortste definitie van fascisme.
• P. 378 Zwijgen is onze regel en al dat zwijgen is besmettelijk.
• P. 424 Een toneeltekst is muziek zonder muziek.
• P. 434 Kwaliteit verleidt en nodigt uit tot navolging.