Amundsen, de mediatieke Napoleon van de poolgebieden

De Noor Roald Amundsen (1872–1928) bereikte in 1912 als eerste man de Zuidpool, maar Stephen Bown beschrijft in zijn boeiende biografie De laatste viking. Het leven van Roald Amundsen ook zijn vele andere exploten: hij was de eerste die in de Noordwestelijke Doorvaart van de Atlantische naar de Grote Oceaan slaagde en allicht ook de eerste die - in een luchtschip - de noordpool (1926) bereikte. Eerdere claims van Frederick Cook en Robert Peary in 1909 bleken quasi zeker vals. Maar deze biografie is veel meer dan een spannende pageturner over een jongensheld: ze doet ook vele mythes rond de man sneuvelen. Bow baseerde zich niet alleen op de talrijke publicaties van Amundsen en documenten en boeken over hem, maar ploegde zich ook door duizenden persartikels over de man, zet hem zo in zijn historische en internationale context en probeert het beeld dat Amundsen van zichzelf schetste aan te passen, maar tracht hem toch ook wat te rehabiliteren tov zijn scherpste critici.

De boomlange, veelzijdige en ambitieuze Amundsen, zoon van een Noorse scheepseigenaar, die al op jonge leeftijd ontdekkingsreiziger wou worden, was geen gemakkelijke man in de omgang en bijwijlen ook rancuneus. Bijvoorbeeld: op zijn eerste grote en langdurige pooltocht als tweede stuurman Amundsen op de zuidpool-expeditie Belgica (1897 – 1899) werd hij door de kapitein van het schip, de Belgische ontdekkingsreiziger Adrien de Gerlache gepasseerd. In zijn latere autobiografie zou hij niet eens de naam van de beroemdste Belgische ontdekkingsreiziger vermelden. Hij beschreef een onoverbrugbaar verschil tussen zichzelf en de Belgische bemanning: ‘tussen ons en de Belgische bemanning bestaat zo’n enorm verschil in woord en daad , dat wij nooit goed zouden kunnen samenwerken.’

Toch zou hij veel van de Belgica-expeditie, zijn eerste grote leerschool als poolreiziger, opsteken al was het maar als voorbeeld hoe het niet moest, want Amundsen verweet de Belgische expeditie een gevaarlijk en onverantwoord gebrek aan voorbereiding. De Gerlache liet bijvoorbeeld doelbewust de Belgica vastlopen in het ijs van Antarctica om er te kunnen overwinteren – terwijl het schip daar niet voldoende voor uitgerust was

De avonturier Amundsen schuwde zelf zeker ook de grote risico’s niet en hij zou vaak in hachelijke, levensgevaarlijke situaties terecht komen, maar hij ontwikkelde zich tot een uitstekend en minutieus organisator die zich uiterst zorgvuldig documenteerde en voorbereidde. Veel van zijn poolkennis leerde hij bij de Canadese Inuit: hij overwinterde een paar jaar bij hen tijdens zijn Noordwestelijke Doorvaart (1903-1906).

Alleen van de financiering van zijn expedities had Amundsen geen kaas gegeten: levenslang zou hij met financiële problemen worstelen. Hij zette zijn financiers vaak op het verkeerde been: hij startte bijvoorbeeld een dag vroeger met zijn Noordwestelijke Doorvaat-poging en voer de haven uit, omdat de volgende dag zijn schip in beslag zou worden genomen door een schuldeiser. Of hij verborg de ware reden van zijn ontdekkingstochten: zijn expeditie om als eerste de Zuidpool te bereiken (1910 -1912) was eigenlijk eerst opgezet als een poging om het schip in de Noordoostelijke Doorvaart, ten noorden van Rusland, in het ijs te laten overwinteren. Maar hij veranderde het plan en het grootste deel van zijn onwetende bemanning en al zijn financiers werden kort na vertrek voor schut gezet en voor het feit gesteld dat hun eigenlijke bestemming Antarctica was. Amundsen wou de Zuidpool vroeger bereiken dan de Brit Robert Falcon Scott, die de Britse eer voor die verovering wou opstrijken maar enkele weken na Amundsen ‘te laat’ kwam en tijdens zijn terugkomst, geteisterd door verschrikkelijk slecht weer samen met alle expeditieleden stierf. Amundsen werd hierdoor nadien vooral in de Britse pers afgeschilderd als een ambitieuze, berekenende manipulator: hun aandacht en sympathie ging uit naar de romantisch, falende held Scott. Maar Scott was doodgewoon veel minder goed voorbereid dan Amundsen. Amundsens keuze om met sledehonden de tocht naar Antarctica te maken, gebaseerd op zijn ervaring bij de Inuit bleek correct ; Scott had veel minder poolerevaring en zijn poging om met pony’s de bevoorrading naar de Zuidpool te transporteren bleek een catastrofe: uiteindelijk moesten ze zelf de sledes met hun bevoorrading trekken.

Bown situeert Amundsens expedities dus volop in de context van de nationalistische ontdekkingswedlopen tussen de staten. Zo ook zijn allerlaatste belangrijke expeditie met een luchtschip naar de pool in 1926, in samenwerking met de Italiaanse luchtschipbouwer Umberto Nobile die als legerkolonel pion van het regime van Mussolini de eer voor zichzelf en het fascistische Italië probeerde op te strijken, er tot weerzin van de Noor een fascistische propagandatocht van probeerde te maken en hem bovendien na afloop onrechtmatig een aantal contractueel vastgelegde inkomsten op publicatie- en pers-primeurs door de neus boordde.

Ironisch genoeg zou Amundsen twee jaar later omkomen tijdens een reddingsexpeditie naar de niet al te competente Umberto Nobile die bij een persoonlijk, totaal mislukte tweede luchtschipexpeditie naar de noordpool vermist was geraakt. Amundsen wou ondanks alles Nobile toch helpen maar zijn vliegtuigje dat de Italiaan moest opsporen stortte in nooit opgehelderde omstandigheden neer in de Noordelijke IJszee.

En dit enkele maanden voor hij met zijn verloofde Bess Magids zou trouwen. Hij was steeds ongetrouwd gebleven, had wel langdurige (buitenechtelijke) relaties met 3 verschillende getrouwde vrouwen gehad maar over zijn privé-leven was hij zwijgzaam, extreem discreet zelfs in grote tegenstelling tot zijn publieke leven en ontdekkingstochten.

Met een dramatische anticlimax kwam er zo een einde aan het leven van de man die al lang een mediafenomeen was ; Bown noemt hem niet voor niets ‘een succesvol ondernemer in de vermaaksindustrie van de geografische exploratie’. Amundsen was een bedreven publiciteitszoeker die met internationale lezingenreeksen en boeken na zijn expedities de financiële putten moest vullen. Op die manier kon deze veelzijdige ontdekkingsreiziger ook zijn eigen mythe creëren. De populaire pers noemde de man die zichzelf met schepen, hondensleeën, vliegtuigen, luchtschepen … voortdurend trachtte heruit te vinden, dan ook niet voor niets de ‘Napoleon van de poolgebieden’ of de ‘Laatste der Vikingen’.