Een nieuwe kijk op de Russische Revolutie

In De Russische Revolutie een nieuwe geschiedenis biedt de Amerikaanse historicus Sean McMeekin een wat andere kijk op het ontstaan, de oorzaken en het verloop van deze turbulente episode in de Russische geschiedenis dan traditionele historici vroeger deden. Voorheen legden marxistisch geïnspireerde historici vooral de nadruk op de economische en sociale omstandigheden die de tijd rijp maakten voor een revolutie – hoewel Marx zelf nooit verwacht had dat in een nog grotendeels agrarisch land als Rusland zoiets had kunnen plaats vinden. Na de val van de Sovjet-Unie, herleidden andere historici de Russische Revolutie tot een geslaagde staatsgreep van de bolsjewisten: een kleine minderheid van de Russische bevolking, die door een uitgekookte propaganda voornamelijk aanhang had gekregen onder de eenvoudige rekruten in het leger, maar helemaal niet bij de grote boerenbevolking.

McMeekin daarentegen focust in zijn zeer vernieuwende geschiedenis vooral op de beslissende rol die Wereldoorlog I speelde, zowel bij de liberale Februarirevolutie in het voorjaar van 1917 als tijdens de woelige overgangsperiode die uitmondde in de bolsjewistische Oktoberrevolutie, als bij de daaropvolgende, zeer complexe en bloedige burgeroorlog die tussen 1917 en 1923 20 miljoen doden kostte, meer dan 10 keer zoveel als Wereldoorlog I slachtoffers onder de Russische soldaten en burgers had gemaakt.

Wereldoorlog I was voor de auteur bij het hele gebeuren juist de cruciale factor, anders was er gewoonweg geen sprake geweest van een Revolutie. Oorlogsgezinde liberalen waren bang van bepaalde kringen rond de tsaar die wilden dat Rusland zich uit de oorlog terugtrok en begonnen tegen tsaar Nicolaas II te complotteren. Zonder de financiële en logistieke hulp van de Duitsers aan de eveneens fel anti-oorlogsgezinde Lenin die binnenlandse onrust in Rusland wilden aanstoken en – heel correct en vooruitziend - hoopten dat hij bij een machtsovername snel de strijd tegen hen zou staken zou de bolsjewistische staatsgreep en dus de Oktoberrevolutie nooit geslaagd zijn. Een onderwerp dat in de Sovjettijd taboe was.

Kenschetsend voor het belang dat McMeekin aan de rol van Wereldoorlog I hecht is bijvoorbeeld hoeveel aandacht aan de zaak Raspoetin besteed. Veel historici behandelen dat bijna als een anekdote in de geschiedenis, maar voor hem is dat voorval juist zo belangrijk dat hij zijn boek met een proloog over het moordcomplot tegen Raspoetin in 1916 begint, in tegenstelling tot de voor de rest voornamelijk in chronologische volgorde beschreven evoluties en gebeurtenissen van eind 19^de eeuw tot 1924. Niet alleen liberalen maar ook intriganten van de geallieerden waren bij de voorbereidingen van de moord betrokken. Raspoetin, de dubieuze monnik en vrouwengek die een grote invloed had op Nicolaas en zijn vrouw, probeerde het tsarenpaar ervan te overtuigen vrede met Duitsland te sluiten en dit was voor veel liberale politici en Ruslands geallieerde bondgenoten een brug te ver.

Chaos en amateuristisch gestuntel, zowel van Nicolaas II en zijn aanhangers als de liberalen, de gematigd socialistische regeringsleider Kerensky en af en toe ook van de bolsjewisten zelf zijn eveneens van grote betekenis in McMeekins werk. In plaats van voor een deterministische visie te kiezen wijst hij voortdurend op feiten en misverstanden die in die periode de geschiedenis een totaal andere wending kunnen geven: het slagen van de Russische Revolutie was een dubbeltje op zijn kant. De ineenstorting van het tsaristisch regime was allesbehalve onvermijdelijk: de economische toestand van Rusland was in het begin van de twintigste eeuw niet zo slecht als bepaalde historici voorheen beweerden, er was zelfs de jaren voordien grote economische en sociale vooruitgang geweest. Maar de tsaar was dixit McMeekin ‘zo dom’ geweest om zich onder invloed van een aantal adviseurs roekeloos in de oorlog te storten. De auteur suggereert voortdurend hoe anders alles had kunnen verlopen met licht verschillende omstandigheden en beslissingen. Was het in februari 1917 niet plotseling aanzienlijk warmer geworden in Sint-Petersburg zouden veel inwoners van de stad de koude niet getrotseerd hebben om massaal te demonstreren en zou er geen Februarirevolutie gevolgd hebben. Hadden de toenmalige leider van de overgangsregering, Kerensky, en de bevelhebber van de Russische troepen, Kornilov, geen naïef geloof gehecht aan de leugens van hun dubieuze ‘onderhandelaar’ Vladimir Lvov (McMeekin vergelijkt de situatie en het misverstand met een klucht) zou de legerleider in augustus niet in ongenade gevallen zijn bij de regering. En dan zou Kerensky de steun van de na een mislukte putschpoging in juli in het defensief gedreven bolsjewieken niet moeten inroepen hebben tegen Kornilovs rebellie, wat hun machtspositie aanzienlijk versterkte. Had Kerensky zich vastberadener getoond bij het bestrijden van de leninistische propaganda in het leger zou Lenin volgens de auteur ‘hoogstens een voetnoot in de geschiedenis van Rusland en het socialisme hebben verdiend’. De bolsjewistische staatsgreep eind oktober was ondanks Kerensky’s gestuntel te midden van de overwegend ongeïnteresseerde bevolking van Sint-Petersburg al even amateuristisch uitgevoerd, zodat het nog bijna mis liep. Hadden de Witte contrarevolutionaire opstandelingenlegers en buitenlandse troepen hun militaire troepenbewegingen tijdens de catastrofale, chaotische maanden en jaren na deze bolsjewistische staatsgreep een tikkeltje beter gecoördineerd en niet allemaal afzonderlijk aangevallen zouden de Rode troepen van Trotski en Lenin geen schijn van kans gehad hebben en zou de Revolutie in de kiem gesmoord zijn. Enzovoort, enzovoort … Hoewel hij beweert dat ‘zelden een mens meer geboft heeft met zijn vijanden’ wil McMeekin zeker geen afbreuk doen aan de ‘adembenemende prestaties’ en de uitgekookte strategische beslissingen van Lenin. Die lagen volgens hem echter niet op het vlak van het ‘omverwerpen van de bourgeoisie’ maar wel op de manier waarop hij na de Oktoberrevolutie, heerszuchtig en meedogenloos, met behulp van Duitse financiële middelen en Zweedse wapenhandelaars het tsaristische leger brak en uit de scherven het Rode leger oprichtte, dat eerst de Witte legers en de buitenlandse troepen en nadien de rebellerende ‘klassevijandige’ boeren ten koste van gigantische bloedbaden kon uitschakelen.

Dit vlot geschreven boek leest als een pageturner en is een must voor al wie zijn traditionele en ingesleten ideeën over de Russische revolutie eens wil opfrissen: die was ‘een grote samenloop van omstandigheden met gemiste kansen’, verliep met ‘krankzinnige bochten en wendingen’ en leek in niets op ‘een eschatologische klassenstrijd’.