Meesterlijke constellatieroman

De rustelozen van de Poolse Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk laveert tussen een roman en een verhalenbundel. Tokarczuk zelf noemt haar boek een constellatieroman. Het boek bestaat uit veel verschillende verhalen waartussen de samenhang onduidelijk is. Er wordt vooral beschreven wat er gebeurt; de lezer kan zelf zijn conclusies trekken. Je kan de teksten als losse verhalen lezen, maar toch op een of andere manier de samenhang merken en je van de ene verbazing in de andere storten.

De rustelozen begint met de introductie van de ik-persoon, de auteur zelf. Soms lijken haar overpeinzingen en observaties echte gebeurtenissen, soms onvervalste fantasieën. Dan komen de verhalen. Zij beslaan enkele regels tot een dertigtal pagina’s, sommige worden later weer opgepakt en andere niet. Er is het relaas over de wanhopige meneer Kunicki, wiens vrouw en kind spoorloos verdwijnen op een Kroatisch eiland dat zo klein is dat je er helemaal niet kunt wegraken. Het raadsel houdt de lezer het hele boek lang in spanning. De vrouw keert terug: dat komt de lezer later te weten. De man en de lezer blijven in het ongewisse over wat er in de tussentijd met de vrouw en hun zoontje is gebeurd. Ook dat is sterk aan dit boek: niet alles wordt verklaard. Ondertussen vertelt Tokarczuk uitgebreid over de Nederlandse anatomist Philip Verheyen, die in de zeventiende eeuw tekeningen maakte van zijn eigen geamputeerde been en zo, bijna bij toeval, de achilleshiel ontdekte. Hij zoekt naar antwoord op de vraag wat het betekent om een lichaam te hebben. Het is ook de vraag die Tokarczuk bezighoudt. Er is de geschiedenis van een achttiende-eeuwse Noord-Afrikaanse slaaf en latere diplomaat aan het Oostenrijkse hof die na zijn dood als curiosum wordt opgezet. Maar ook verhaalt de auteur over hoe Chopins hart van Parijs naar Warschau wordt gesmokkeld in een glazen potje onder de rok van zijn zuster. Het titelverhaal gaat over een vrouw die haar alledaagse leven - met haar uit een oorlog teruggekeerde man en haar gehandicapte kind - ontvlucht door zich in de metro te verschansen. Daar leert ze een zwerfster kennen die op pleinen staat te schreeuwen. De gekke vrouw leert haar wat overleven is: "Vlucht, verlaat jullie huizen, ga, rustelozen, want alleen op deze manier kun je je behoeden voor de antichrist."

De verhalen bevatten samenvallende thema’s, zoals reizen of het behoud van lichamen, maar samenhang lijkt niet het voornaamste doel. Toch is er geen enkele tekst die niet in dit boek past. Elk verhaal dwingt de lezer om na te denken.

Door de ongewone vorm is De rustelozen is een uniek boek. Maar ook uiterst toegankelijk, zeer intelligent, poëtisch, eigenzinnig en filosofisch. Tokarczuk ontpopt zich als fervent wereldreiziger en ze ervaart overal het mysterie van het leven. Ze pleit hartstochtelijk voor het schrijven: als zien gelijk is aan weten, is schrijven wat je ziet de hoogste wetenschap. Zo eindigt dit bijzonder goed boek.