De grote boodschap. Tip 9

'Dit boek is bestemd voor al diegene die behoefte voelen zich te oriënteren op een onbekend en fascinerend terrein. Het wil de nieuweling de stand van zaken tonen, zonder hem met te veel details in de war te brengen; het hoopt de overvloed van namen, perioden en stijlen, waarmee de bladzijden van grootser opgezette werken vol staan, in een begrijpelijke orde te brengen en hem in staat te stellen boeken te raadplegen, die meer op bijzonderheden ingaan. Toen ik dit boek opzette en schreef, dacht ik in de allereerste plaats aan lezers tussen de tien en twintig jaar die juist zelf de wereld van de kunst hadden ontdekt. Maar ik heb nooit kunnen inzien waarom boeken voor de jeugd anders moeten zijn dan die voor volwassenen, behalve dat wie voor de jeugd schrijft rekening moet houden met een veeleisende klasse critici die heel gauw ieder spoor van aanmatigende vaktaal of van onecht gevoel ontdekken en afwijzen. Ik weet bij ondervinding, dat dit de gebreken zijn die mensen voor de rest van hun leven wantrouwend doen staan tegenover ieder geschrift over kunst. Ik heb er echt naar gestreefd deze klippen te vermijden en eenvoudige taal te gebruiken, zelfs met het risico vluchtig of niet vakkundig te schijnen. Moeilijkheden op het gebied van het denken daarentegen heb ik niet getracht te vermijden. Ik hoop dat geen van de lezers mijn besluit, om een minimum te stellen aan de conventionele termen van de kunsthistoricus, zal toeschrijven aan enig verlangen van mijn kant om 'tot hem af te dalen'. Want zijn wij het niet eerder diegene die de 'wetenschappelijke' taal misbruiken, niet om de lezer in te lichten maar om hem te imponeren, die 'tot ons afdalen' - vanuit de wolken.' (p.7, 17de druk, 1997)

(Gombrich geeft in zijn 'Woord vooraf' van De eeuwige schoonheid eigenlijk al de ideale leestip van zijn kunsthistorisch meesterwerk.)

Overal in huis zwerven boeken. Zo zijn er ook die het kleine kamertje van de grote boodschap opzoeken. Boeken om te lezen voor even op de WC, boeken die je vastneemt voor wat tijd op 't gemak. Tien heerlijk klevende literaire snacks voor op het toilet.

Tip 9 : De eeuwige schoonheid (E. H. Gombrich)

Een ware en oprechte intellectueel is (in mijn ogen) hetgeen Gombrich hierboven omschrijft, namelijk de kenner die zijn kennis over iets complex (zoals de geschiedenis van de kunst) op een begrijpelijke en eerlijke manier kan uitleggen, verklaren en met iedereen delen. En dat Gombrich zulk een zeldzame kenner en mens is, daarvan heeft hij me elk WC-bezoek dat ik zijn 'Eeuwige schoonheid' ter hand nam overtuigd en zo stapje per stapje, kakje na kakje, op reis genomen door de wondere wereld van de kunst. Oordeel zelf wanneer hij de (in mijn ogen) grootste kunstenaar, Caravaggio, ter sprake brengt.

'Welke gevoelens wij ook mogen koesteren omtrent Carracci's methoden, Caravaggio heeft er zeker geen al te hoge dunk van gehad. Het is zo dat de beide schilders het goed met elkaar hebben kunnen vinden - wat ten opzichte van Caravaggio niet zo eenvoudig was, want hij had een wild en onstuimig temperament, was snel beledigd en stond gauw klaar iemand met een dolk te doorsteken. Zijn werk was van een geheel andere aard dan dat van Carracci. Bang te zijn voor het lelijke scheen Caravaggio een verachtelijke zwakheid. Wat hij zocht was de waarheid. Waarheid zoals hij die zag. Hij hield niet van klassieke modellen, noch had hij het minste ontzag voor 'ideale schoonheid'. Hij wenste alle conventie op te ruimen en de kunst volkomen te vernieuwen. Sommige mensen dachten dat het hem vooral te doen was het publiek aanstoot te geven en dat hij overigens voor geen enkel soort schoonheid of traditie respect had. Hij is een van de eerste schilders die dit verwijt trof, na hem had bijna elke moderne richting in de kunst dergelijke klachten te verduren. Maar in feite was Caravaggio een veel te groot en te ernstig kunstenaar om zijn tijd te versnipperen door de sensatie te zoeken. Terwijl de critici praatten, was hij hard aan het werk en zijn werk heeft niets aan stoutmoedigheid ingeboet in de ruim vier eeuwen die inmiddels zijn voorbijgegaan. Zie zijn schilderij van de 'Ongelovige Thomas' (1602-1603): hoe ongewoon zien die drie apostelen eruit die Jezus aanstaren, terwijl één zijn vinger in de wond aan Christus' zijde steekt. Wij kunnen ons voorstellen dat zo'n schilderij een devoot publiek als oneerbiedig, zelfs schandelijk heeft getroffen. Dat publiek was immers gewend de apostelen als waardige figuren in gedrapeerde gewaden gehuld te zien; hier zag het gewone arbeiders met verweerde gezichten en gerimpelde voorhoofden. Maar Caravaggio zou hebben geantwoord dat het inderdaad oude arbeiders waren, mannen uit het volk - en wat het onbetamelijke gebaar betreft van de ongelovige Thomas drukte de bijbel zich daarover niet duidelijk uit. Jezus zei tot hem: "Steek uw hand uit en leg deze in mijn zijde; en wees niet ongelovig, maar gelovig" (Joh. 20:27). In Caravaggio's naturalisme, dat wil zeggen zijn bedoeling de natuur waarheidsgetrouw weer te geven - of wij dat lelijk of mooi vinden doet er niet toe -, stak misschien meer vroomheid dan in Carracci's geforceerde schoonheid. Caravaggio moet de bijbel telkens weer hebben gelezen en de woorden hebben overwogen. Hij is één van de grote kunstenaars geweest, zoals Giotto en Dürer voor hem, die de heilige gebeurtenissen met eigen ogen wilde zien alsof zij in het huis van een buurman geschiedden. En hij deed al wat hij kon om de figuren van de oude tekst als het ware tastbaar te laten verschijnen. Zelfs zijn manier van licht en schaduw hielp hem dit doel te bereiken. Het licht schept hier geen bevallige lijnen en verleent geen zachte rondingen aan het lichaam. Het is hard, bijna schel in tegenstelling met de diepe schaduwen. Maar laat het hele tafereel met een onkreukbare eerlijkheid uitkomen. Weinig van zijn tijdgenoten konden dit waarderen, maar op latere kunstenaars was het van beslissende invloed.' (p. 392-293, 17de druk, 1997).