Een roman vol diepe tristesse – over moederschap geclaimd door de Nationaalsocialisme - maar zo mooi

Met Heim levert de Belgische auteur Caroline De Mulder een pakkende en diep ontroerende roman af die een van de meest schrijnende hoofdstukken uit de geschiedenis van nazi-Duitsland blootlegt. De roman speelt zich af in het Heim Hochland, het eerste Lebensborn-tehuis in Beieren, opgericht in 1936 door Heinrich Himmler met als doel het fokken van ‘raszuivere’ Ariërs voor het Derde Rijk. Een dertigtal kraamhuizen werd geopend in het kader van dit programma (met name in Duitsland en Noorwegen), ook werden er weeskinderen “opgevangen”.

Hoewel het onderwerp niet nieuw is en Caroline de Mulder ervoor kiest het verhaal te vertellen vanuit het perspectief van vrouwen, vergeet ze niet om de feiten nauwkeurig weer te geven: haar boek is grondig gedocumenteerd, sommige personages hebben echt bestaan en de verschrikkelijke gebeurtenissen spreken voor zich – ze volstaan ruimschoots om het geweld van de mensheid te veroordelen. De auteur heeft haar verhaal opgebouwd rond vier complementaire perspectieven, vier levens die elkaar zouden kunnen hebben gekruist in 1944 in het Heim Hochland in Beieren: een jonge Franse vrouw, een Duitse verpleegster, een ontroostbare moeder en een gevangene uit de kampen. De roman vertelt over de laatste negen maanden van het bestaan van dit huis via die drie vrouwelijke stemmen en de stem van Marek Pools dwangarbeider.

Renée, een jonge Franse vrouw, is verstoten na een relatie met een SS-soldaat en zoekt bescherming in het Heim. Helga, een Duitse verpleegster en trouwe dienaar van het systeem, begint langzaamaan te wankelen onder de morele druk van haar omgeving. De ontroostbare Frau Geertrui, die net bevallen is van de kleine Jürgen, die weigert te drinken.

Marek, een Poolse politieke gevangene uit Dachau, werkt onder erbarmelijke omstandigheden op het domein. Hun levens raken kortstondig met elkaar verweven, elk op drift in een systeem dat hen gebruikt en vermorzelt.

Wat deze roman bijzonder maakt, is de manier waarop De Mulder het grote historische en onmenselijk verhaal inzoomt tot menselijke proporties. Ze documenteert zorgvuldig – de feiten over de Lebensborn-huizen, waar ongeveer 20.000 kinderen werden geboren en tot 200.000 ontvoerd en heropgevoed – maar ze verliest nooit het individuele leed uit het oog. De ‘banaliteit van het kwaad’ is tastbaar in de kilheid waarmee moeders worden geselecteerd, baby’s worden gewogen op hun genetische waarde, en verdriet wordt genegeerd als irrelevant.

De spanningen binnen het Heim – tussen de vrouwen, tussen ideologie en menselijkheid – zijn subtiel maar beklemmend beschreven. De contrasten zijn scherp: binnen de muren van het tehuis is er orde, overvloed en rust; buiten heerst honger, dwangarbeid en dood. De morele ambiguïteit van een personage als Helga, dat evolueert van ideologisch overtuigd tot vertwijfeld, is bijzonder sterk uitgewerkt.

De gruwel wordt niet geschuwd, terecht, maar grossiert evenmin in sensationele horror. Haar stijl is sober, haar toon geladen van verdriet. Dit is geen roman die je in één adem uitleest: het is een boek dat je dwingt om af en toe stil te staan, om te ademen, om te verwerken. Je blijft achter met open vragen: Wat gebeurde er met deze kinderen? Welke toekomst restte hen nog?

Heim is een aangrijpend eerbetoon aan vergeten stemmen – vrouwen, kinderen, gevangenen – die gevangen zaten in het mechanisme van een ideologie die het moederschap zelf koloniseerde. Ik weet het is een cliché maar het eens te meer een roman die gelezen móet worden. Opdat we niet zouden vergeten waartoe de eerste stap van ‘omvolking’, zoals die heden ten dage door verschillende politieke sujetten wordt gepromoot, kan leiden.

Het is een roman vol diepe tristesse – het verdriet van deze vrouwen wier levens zijn getekend door de oorlog en wier moederschap werd geclaimd door de nazi’s. Het is geen boek dat je in één ruk uitleest: je hebt pauzes nodig om te ontsnappen aan die wanhopige sfeer en die stille, onderhuidse vorm van geweld. Een zeer institutioneel geweld.

Twee citaten die allesomvattend zijn, uitspraken van de Reichsfürher tijdens de Naamceremonie dan de boorlingen:

“[...] Dankzij u, dierbare moeders, u die vom besten Blut, van het beste bloed bent, en erin geslaagd bent een partner van superieure raciale waarde te kiezen, zal het volstaan om in enkele generaties elke spoort van onzuiver bloed uit ons Duitsland te laten verdwijnen. Een eeuw hooguit. Onze Heime zijn bedoeld om de meest voortreffelijke exemplaren van ons ras voort te brengen: uw kinderen. Onze religie is ons bloed. Daarom dank ik u, dierbare moeders. Het moederschap is de edelste missie van de Duitse vrouw.”

“[...] — Over dertig jaar zullen we dankzij de Lebensborn zes regimenten meer hebben. Maar we kunnen de tijd niet versnellen. — Wat een onrecht dat een soldaat in een oogwenk kan sterven, maar zestien jaar nodig heeft om op te groeien.”