Zusterzielen

De levensdata van de personages in Het lied van ooievaar en dromedaris bestrijken een periode van 1788 tot 2030. Anjet Daanje (1965), die met dit lijvige opus in 2023 de Libris Literatuurprijs won, liet zich inspireren door het leven van de gezusters Charlotte, Emily en Anne Brontë maar schreef – zoals het tijdsbestek al aangeeft – geen biografische roman.

Natuurlijk, de zussen Millicent, Eliza May en Helen Drayden zijn net als de Brontës domineesdochters. Ze wonen aanvankelijk, en later weer, in de pastorie, vlak naast het kerkhof, ergens in een gat in Yorkshire, waar je op de heide kan wandelen. Daanje focust voornamelijk op Millicent en op de meer excentrieke en geheimzinnige Eliza May. Beiden zullen op een bepaald ogenblik, onder mannelijk pseudoniem, een roman publiceren, Millicent Widow, en Eliza May het enigszins schandaal verwekkende Haeger Mass. Ze schrijven allerlei dingen op in kleine notitieboekjes. De familiebanden – tussen ouders, zussen, en er is ook nog de broer Emery – worden regelmatig door de dood beproefd. Het is een realiteit in de negentiende eeuw met al zijn epidemieën, kraambedsterfte en gebrekkige medische kennis.

In elf hoofdstukken ontspinnen zich vanuit deze kern verhalen, tussenin aangevuld met citaten uit biografieën, correspondentie, een artikel, en ook gedichten uit een notitieboekje van Eliza May (dat zijn dan in werkelijkheid weer gedichten van Emily die Daanje vertaald heeft.)

Indien niet al deze verhalen nauw aansluiten bij het Drayden-thema, dan doen ze het alleszins qua sfeer: zusters spelen er vaak een rol in, hun genegenheid maar ook hun ergernissen, geluk is van voorbijgaande aard, de hoofdtoon is er een van verlies. In veel opzichten laat Het lied van ooievaar en dromedaris zich trouwens lezen als een gothic novel: zie elementen zoals noodweer op de heide, doden die de ogen maar niet willen sluiten, dubbelgangers (al zijn dat eventueel tweelingen), een vloek, geesten (al worden die mogelijk opgeroepen door handige spiritisten), schijndoden en lijkkisten die achteraf leeg blijken te zijn. Doorheen verschillende verhalen keren een aantal motiefjes terug: pianospel, een verloren horloge, een zoemende vlieg, bramen. En in de levens van de opeenvolgende personages duiken parallellen op. Uiteindelijk is het overigens een mannelijke zusterziel die zekere patronen van Eliza May overneemt. Dat gebeurt in het elfde en laatste hoofdstuk, het Nederlandse, actuele verhaal van de klokkenmaker Ties, die zich bezighoudt met de meetbare tijd, en zijn echtgenote Heleen, die het geheim van het besef van de Tijd in een natuurkundige formule wil vatten. Maar de onmogelijkheid en het noodlot verhinderen haar dat. In wanhoop begint Ties een notitieboekje bij te houden, waarin hij – net als Eliza May – uitkomstloze tijdstabellen optekent, en hij brengt zichzelf vreselijke brandwonden toe, waarna hij alle medische hulp weigert.

Het lied van ooievaar en dromedaris mag dan al naar Emily Brontë en haar Wuthering Heights verwijzen, toch is het stilistisch geen pastiche van een negentiende-eeuwse roman geworden. Daanje vertelt alles in hedendaags Nederlands, zonder anachronismen, en gebruikt de onvoltooid tegenwoordige tijd om de handelingen en gebeurtenissen te beschrijven. Zonder terughoudendheid. Voor zoete romantiek, tranentrekkende sentimentaliteit of vrolijke humor moet je Het lied niet lezen. Maar je gaat je, geïntrigeerd, wel afvragen waar het heen moet met al die dood en ellende en griezel in de eerste verhalen en, nieuwsgierig verder lezend, ontdek je een ingenieus ineengezet waagstuk.

De titel wordt verklaard in respectievelijk hoofdstuk 8, waarin een personage het geloof verliest (als de Bijbel zou zeggen dan een koe een “dromedaris” is zou je dat dan ook moeten geloven?) en in hoofdstuk 10 waarin een personage een verhaaltje over een doorgebroken dam illustreert met een chaotische krabbel die echter, vanuit de goede hoek bekeken, een ooievaar blijkt voor te stellen.

Het lied van ooievaar en dromedaris gaat over tijd. Op het niveau van de geschiedenis van de Draydens/Brontës zorgt de tijd al snel voor mythevorming, mystificatie en leugens ("om bestwil"), zodat wij nog steeds niet achterhaald hebben wie en hoe Eliza May/Emily écht was. We bezitten van haar niet eens met zekerheid een authentieke foto. Maar – zo reveleert het laatste hoofdstuk – het lied gaat ook over de onvoorspelbare Tijd van ons leven, met ons geluk en onze tegenslagen: heeft ons geploeter allemaal wel zin (“ooievaar”) of is dit allemaal maar bullshit (“dromedaris”)?