Dwaalwegen van de tijd en van de geest

De Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges (1899 – 1986) was een meester van het korte genre: essays, gedichten, verhalen. Een aantal van die short stories werd in 1949 gebundeld onder de titel De Aleph, en in 1952 voegde de auteur er nog vier aan toe zodat het er nu zeventien zijn.

Borges is niet de simpelste vertegenwoordiger van de Zuid-Amerikaanse fantastische of magisch-realistische literatuur, maar wellicht de meest fascinerende. Eén van zijn meest obsessieve thema's is dat van het labyrint (hier expliciet in Het Huis van Asterion, Ibn-Hakam al-Bokhari vermoord in zijn labyrint, De Twee Koningen en de Twee Labyrinten).

Daarnaast zijn ook tijd, herhaling, en oneindigheid cruciale onderwerpen. "Misschien zijn de verhalen die ik verteld heb één enkel verhaal", vraagt hij zich af in de Geschiedenis van de Strijder en van de Gevangene (waarin hij een parallel trekt tussen de ommezwaai van de barbaar Droctulft die uiteindelijk de Romeinse stad Ravenna hielp verdedigen, en de Engelse dame die voor de Indianen koos, waarover zijn grootmoeder hem vertelde). En "… er bestaat geen enkel feit, hoe eenvoudig het ook moge zijn, dat geen invloed heeft op de wereldgeschiedenis en haar oneindige aaneenschakeling van gevolgen en oorzaken", zo heet het in De Zahir (een onbepaald voorwerp dat niet kan worden vergeten en uiteindelijk gek maakt). De Aleph duidt dan weer op een punt in de ruimte dat tegelijkertijd alle andere punten in de ruimte bevat.

Het thema van de identiteit komt eveneens in veel verhalen aan bod. Zijn de twee theologen die met elkaar wedijveren om een ketterse stelling te weerleggen uiteindelijk niet gelijk in de ogen van God? In de Biografie van Tadeo Isidoro Cruz herkent een politiesergeant zich in een moordenaar en deserteur die hij moet arresteren. En, om nog een frappant voorbeeld te noemen: wie is nu de ware Pedro Damian in De Andere Dode? Is het de held die in 1904 sneuvelde in Masoller? Of is het de lafbek die in 1946 een natuurlijke dood stierf in Entre Rios? Borges verwijst naar een traktaat van Pier Damiani … wat natuurlijk weer "Pedro Damian" is, maar dan op z'n Italiaans. Let echter op: Petrus Damiani was een heuse middeleeuwse theoloog die stelde dat God kon ingrijpen in het verleden!

Borges is trouwens evengoed een meester in het aanvoeren van fictieve "weergevonden" geschriften, die hij met de meeste ernst als authentiek voorstelt en becommentarieert. Dit soort mystificaties speelt bij voorbeeld een rol in De Onsterfelijke en in Deutsches Requiem, het meest duistere en verontrustende verhaal van de bundel, waarin een onderdirecteur van een concentratiekamp aan de vooravond van zijn executie – die hij als volkomen terecht aanvaardt – een metafysische verklaring formuleert voor zijn geschiedenis en die van de wereld. Niet zelden versterkt Borges de geloofwaardigheid van deze mystificaties door bestaande namen en werken te citeren of door historische personages en vaak zichzelf op te voeren als getuige.

Borges speelt graag met mythen (de Minotaurus in Het Huis van Asterion, maar ook met Germaanse mythen in andere bundels), met kabbalistische verwijzingen (aleph is de eerste letter van het Hebreeuws alfabet maar staat ook voor het cijfer één), en met literaire genreconventies. Aldus is Emma Zunz een soort van misdaadverhaal over de perfecte wraakmoord… alhoewel de uitleg "inderdaad ongeloofwaardig [was] maar zich toch aan iedereen opdrong, omdat hij in de grond waarachtig was." En in De zoektocht van Averroes laat Borges zijn eigen verhaal als het ware ontploffen: de Arabische filosoof Averroes (1126 -1198) onderneemt een – voor hem – onmogelijk onderzoek naar de betekenis die de termen "komedie" en "tragedie" bij de Griek Aristoteles hebben, maar op het moment dat de auteur op zijn beurt beseft dat het voor hem onmogelijk is om "Averroes" te achterhalen, stopt hij. Immers, "'Averroes' verdween op het ogenblik dat ik ophield in hem te geloven."

Als de dwaalwegen van tijd en ruimte en van Borges' vernuft u intrigeren: aarzel niet.