De man die zichzelf verzon

Geert Vandamme, licentiaat kunstgeschiedenis en oudheidkunde, en als gids een kenner van de stad Gent, heeft een zeer lijvige biografie afgeleverd van de fantast die zijn grootste bekendheid heeft verworven onder het pseudoniem Jean Ray (1887-1964).

Raymond Jean De Kremer was de zoon van Edmond De Kremer, bediende bij het Maritiem Spoorwegstation, en van Marie Thérèse Anseele, onderwijzeres en zuster van de Gentse volkstribuun Edward Anseele. Indrukken uit Raymonds jeugd zouden blijvend doorwerken in zijn later oeuvre: het huis aan de Ham, de haven, de sanering van het oude Gent, de verhalen van "vertelsteriggen" zoals de meid Elodie Audenaerde en de vroedvrouw Wantje (Johanna) Dimez, het circus en de kermis, het poppenspel, de "mannekensbladen" ("zantjes woale", voorlopers van de strips), of het internaat nabij Doornik waar hij in de jaren 1901-1903 verbleef. Het voedde allemaal zijn ongewone verbeelding.

De jonge De Kremer was vrijzinnig en flamingant, lid van de Heremans' zonen als leerling van het Atheneum en lid van 't Zal Wel Gaan als student aan de Rijksnormaalschool. Zijn eerste pennenvruchten verschenen in de tijdschriften van die verenigingen. Wat dat Vlaamsgezind betreft: zijn wezenlijk letterkundig werk zou hij wel in het Frans schrijven.

Zijn hogere studies maakte hij niet af, en zijn carrière als stadsambtenaar (onder de auspiciën van oom Edward) was evenmin voorbeeldig. Hij was veeleer geboeid door de revues in de "Nieuwe Cirk" en leerde er de artieste Nini Balta (Virginie Bal) kennen met wie hij in 1912 zou huwen en in 1913 zijn dochter Lulu (Lucienne) zou krijgen. Al gauw begon hij ook zijn medewerking als schrijver aan revues van o.a. Henri Van Daele te verlenen en dit onder de naam Jean Ray.

Na zijn ontslag bij de Stad Gent in 1919 werd hij publiciteitsagent. Vanaf dat ogenblik zou hij meer en meer fantastische verhalen beginnen publiceren. In 1923 dook daarin voor het eerst zijn geliefkoosd thema van de vierde dimensie op. In 1925 verscheen zijn eerste, succesrijke, bundel Les Contes du Whisky. Karel van de Woestijne prees zijn talent en de recensent van Le Figaro zag in hem de Belgische Edgar Alan Poe. Hij zou zijn literaire reputatie in Frankrijk handhaven.

De Kremer/Ray was charmant en kon liegen als de beste. Deze eigenschappen leken eventjes uitermate geschikt voor een lucratieve loopbaan als oplichter, maar in 1927 werd hij veroordeeld en voor een paar jaar opgesloten in de gevangenis van de Nieuwe Wandeling. Daarna gebruikte hij voorlopig het pseudoniem John Flanders.

Er volgde een periode van broodschrijverij (verhalen, journalistiek…) waarbij hij bij voorbeeld niet schroomde om zowel aan de oerconservatieve katholieke krant Le Bien Public als aan La Flandre Libérale zijn medewerking te verlenen en tegelijk de pulpreeks Harry Dickson te "vertalen" voor de socialistische uitgever-drukker-verdeler Hippoliet Janssens. Vanaf 1931 schreef hij, steeds als John Flanders, Vlaamsche Filmkens en enkele jeugdromans voor de uitgeverij van de paters van Averbode: spannend leesvoer voor de jeugd, waarin het overigens wel eens wreedaardig aan toe kon gaan.

In 1934 werd hij als een "écrivain et journaliste catholique" bestempeld en uitte hij zich steeds feller als een tegenstander van het socialisme dat hij al eerder leugenachtig en inhalerig ("menteur et cupide") had genoemd. Wat alweer niet wegneemt dat hij vanaf 1936, anoniem of onder allerlei schuilnamen, bijdragen leverde aan het jeugdblad Bravo! dat een tegenhanger moest zijn voor de katholieke uitgaven van Averbode…

Na de Tweede Wereldoorlog vinden we hem terug in de uitgaven van Averbode, en daarnaast vooral in de krant Het Volk en supplementen als Ons Zondagsblad en 't Kapoentje, maar bij voorbeeld ook in Kuifje. Voor de oorlog had hij al scenario's verzonnen voor een strip van Frits Van den Berghe, na 1945 trad hij nog op als scenarist voor tekenaars als Leo DeBudt ("Buth"), Rik Clément ("Rik") en François Craenhals. In 1943 verscheen zijn roman Malpertuis, dat als zijn meesterwerk beschouwd wordt. Biograaf Vandamme ontwikkelt hierbij de thesis dat het om een sleutelroman gaat, die definitief afrekent met het socialisme van oom Anseele en de gevallen goden die hem omringen in het spookhuis, dat wel eens het Feestlokaal van Vooruit zou kunnen zijn.

In de jaren zestig van de vorige eeuw kwam Jean Ray weer ten volle aan bod: de Maraboutpockets lieten zijn werk de weg naar het grote publiek vinden, Ray verscheen op de televisie, de Franse uitgeverij Laffont startte de uitgave van zijn verzameld werk, Jean-Pierre Mocky verfilmde in 1964 zijn roman La Cité de l'indicible Peur (onder de titel La Grande Frousse) met Bourvil in de hoofdrol.

Postuum volgde in 1970 nog de vertaling van Malpertuis door Hubert Lampo en de verfilming van datzelfde boek, in 1971, door Harry Kümel.

Jean Raymond De Kremer was blijkens zijn biografie een opportunist, bij wijlen een practical joker, maar vooral iemand die zijn eigen leven verzon en daar nog zelf in scheen te geloven ook. Hij beweerde graag dat hij de wereldzeeën had bevaren, liefst als piraat of als smokkelaar van sterkedrank. Wie hem niet kende, was geneigd om dat voor waar aan te nemen, wie hem beter kende aanvaardde hem als een charmante mythomaan. Maar zijn fantasie heeft wellicht vele verhalen en enkele romans opgeleverd die tot de beste in het genre behoren.

Geert Vandamme heeft in zijn boek een schat aan informatie verzameld, waarmee hij niet alleen Ray belicht, maar ook zeer uitgebreid ingaat op het politieke en sociale tijdsbeeld: oom Anseele en zijn carrière, de strijd voor het algemeen stemrecht en tegen de kinderarbeid, de choleraepidemie in Gent, het komt allemaal aan bod. Het betoog wordt ondersteund met ontelbare citaten, en Vandamme laat ook niet na om in te gaan op de kennissen- en vriendenkring van Ray: Paul Kenis, Michel de Ghelderode, Johan Daisne, de tekenaars en illustrators waarmee hij samenwerkte… Het had misschien wat compacter gemogen, maar wie alles wil weten wat er momenteel over Jean Ray te weten valt en wie houdt van Gent, vindt in deze dubbeldikke biografie beslist zijn gading.

(Uitgeverij Poespa Producties, 2019)