Proza die je de daver op het lijf te jaagt.

Nadat ik compleet ondersteboven was van “Plotseling, liefde”was het verschijnen van Verwondering, het laatste boek dat Appelfeld schreef voor hij stierf, een echte mustread voor mij. Het was toch bang starten want ik wou niet teleurgesteld worden, ik had beter moeten weten. Wat Appelfeld hier uit zijn pen laat vloeien is een verdoken maar harde levensles en pijnlijk blootleggen van kuddegeest en van bovenuit georkestreerde bangmakerij, twee fenomenen waar ook nu in onze hedendaagse tijden politieke bewegingen gretig misbruik van maken.

De setting is Boekovina, het huidige Oekraïne ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, een plaats waar ook veel Joden woonden. We maken kennis met Irvina, een bange vrouw die eerst voor haar ouders zorgde en nu getrouwd is maar bijna als een onderdanige slavin gebukt gaat onder de brute tirannie van haar man. Appelfelds woorden lieten mij tijdens de eerst twee hoofdstukken huiveren, spaarzaam geschreven maar trefzeker. Zij berust, maar had zich het leven wel iets anders voorgesteld. Als Irvina op een dag wakker wordt ziet zij haar buren, de Joodse familie Katz op een rij rechtop staan voor hun kruidenierswinkel. De kruidenierswinkel waar zij na haar lagere school elke dag ging werken. Ze staan daar op bevel van de bejaarde dorpsagent Iljitsj. Er ontspint zich een redelijk surrealistisch gesprek waarbij zij zich laat ontvallen dat volwassen mensen toch niet op één rij staan. ‘Maar bevel is bevel en de Duitse overheid zal het toch wel beter weten, zij zijn beschaafde mensen’ is het antwoord dat zij krijgt. Irvina klapt terug dicht want zij is al lang monddood gemaakt.

Als de volgende ochtend de familie Katz daar nog staat wordt het bizarre gesprek verder gezet terwijl buren de winkel en het huis leeghalen. Zomaar, want het zijn Joden en ze worden overal zo behandeld. Irvina snapt het niet, ze vraagt zelfs naar iets tegen haar hoofdpijn aan Adele, één van de dochters van de familie Katz die daar ook in de rij staat. In tegenstelling tot de oude moeder snapt ze het zelfs niet als de familie een kuil moet graven om de Duisters gunstig te stemmen.

Als dan het geplande gebeurt en de Katz er niet meer zijn knapt er toch ergens iets bij Irvina. Na het krijgen van visioen verlaat ze haar man en trekt naar haar oude tante Janke, die een kluizenaarsbestaan heeft ergens op een heuvel. Janke die vroeger een Joodse geliefde had deemstert langzaam weg op die heuvel.

Het is van haar dat zij hoort dat Jezus ook een Jood was van Joodse ouders. Irvina doolt verder en vervreemdt meer en meer terwijl zij overal orakelt dat wie Joden beschimpt eigenlijk ook Jezus beschimpt. Iets dat haar niet in dank wordt afgenomen en zij wordt overal uitgejouwd en hard aangepakt. Maar ze krijgt gehoor bij de vrouwen die meer dan iemand anders weten wat het betekent om als onwaardig bestempeld te worden.

Irvina doolt van dorp tot dorp, orakelt, en drijft van het ene visioen naar het andere maar ook zij kwijnt weg in haar gedachten en herinneringen. Zij wordt de verpersoonlijking, de stem van Appelfeld die haat en onverdraagzaamheid aan de kaak stelt maar ook de spiegel van afgunst voorzet.

Appelfeld slaagt er hier terug om je met zijn prachtige proza de daver op het lijf te jagen. Ik zat dikwijls met de krop in mijn keel te lezen terwijl de uitzichtloosheid van de dommigheid van de kuddegeest eens te meer hoogtij vierde. Ik ben bang voor onze toekomst.