Is AI almachtig?

Non-fictie is dat het koraalatol in dit boek Makatea, Frans–Polynesië, in het zuidelijke deel van de Grote Oceaan echt bestaat. Ooit een idyllische plek op aarde, tot er Guano gewonnen werd, meststof, tot in 1966 het atol volledig ecologisch vervuild en ontgonnen achter gelaten werd. Vandaag leven er geen 100 mensen meer. Richard Powers verbindt in zijn nieuwe fictieroman de ecologische teloorgang van het koraalrif aan de geschiedenis van de wereldwijde klimaatcrisis. Hij voegt er nog vier actuele thema’s aan toe: racisme, kolonialisme, verontrustende ontwikkelingen rond artificiële intelligentie en vrouwenemancipatie.

Deze thema’s liggen helemaal in de lijn van Powers zijn 14 hooggeprezen vorige romans: Met Tot in de hemel haalde hij in 2019 zelfs de Pulitzer Price for Fiction, de hoogste Amerikaanse literaire onderscheiding. Toen schreef Powers een betoverende roman over de magie van bomen en hun ecostructuur met een synthese van hoogst wetenschappelijk hedendaags onderzoek. Nu schrijft hij als een lichtvoetige docent over het wonderbaarlijke leven in de zee. Zonder de zeeën geen mens, stelt Powers ergens. En als de mens is verdwenen, zal de zee nieuw leven blijven voortbrengen. Zo werkt de evolutie al miljarden jaren.

Vier dolende zielen komen op het einde van hun leven bijeen op het eiland Makatea, een door de geschiedenis geteisterde stip in de Stille Oceaan waar het volgende grote avontuur van de mensheid wordt voorbereid: de kolonisatie van de zee door middel van drijvende, autonome steden, een krachtenspel tussen natuur en mens, klimaat en kapitaal en het resultaat van de concrete toekomst met virtuele werkelijkheid. Hoofdfiguren zijn Eveline Beaulieu, Todd Keane, Rafi Young en zijn vrouw Ina.

Met Eveline Beaulieu verwijst Powers naar de wereldberoemde diepzeebioloog Stace Beaulieu, senior research specialist bij het Wood Hole Oceanographic Institution. Voor de liefhebbers, Beaulieu is een internationale onderzoekster die tot vandaag vaak samenwerkt met topwetenschappers over de hele wereld. In 2010 kreeg ze een RAPID-beurs van de National Science Foundation en ging ze mee op een Japanse onderzoekscruise om larven te bestuderen bij hydrothermale bronnen in de Mariana vulkanische boog en het back-arc (een soort geologisch bekken, gevonden op sommige convergente plaatgrenzen) verspreidingscentrum. Ze ontwikkelde de database voor onderzeese bronnen over de hele wereld, onderhouden door InterRidge, waarin de hydrothermale activiteit en ontdekking voor elke locatie worden beschreven.

‘Ze speelde verstoppertje met octopussen en tikkertje met pygmeezeepaardjes. Ze werd draaierig van de koloniale zeeanemonen met hun surreële strepen. Ze ging op haar hoofd staan om in de spleten en richels onderaan koralen te kunnen kijken, de schuiloorden van als actionpaintings gevlekte mandarijnpitvissen en elegante groene alen.’

Powers verweeft het persoonlijk leven van Eveline Beaulieu subtiel met de strijd voor vrouwenrechten want een jonge vrouw die oceanografie wil studeren en met mannen aan water- en duikexperimenten deelneemt, ligt gevoelig. Maar Eveline geeft niet op. Ze vindt letterlijk nieuw leven in de oceanen: vissen en micro-organismen die niemand ooit zag.

Het boek dat Eveline over haar onderwaterleven schrijft, fascineert het tweede hoofdpersonage: Todd Keane. Hij leest 'Het is natuurlijk de oceaan' op zijn tiende en ook hij is meteen verknocht aan het water.

Todd Keane en Rafi Young. Op school raakt Todd bevriend met de achtergestelde maar bijzonder intelligente zwarte Rafi Young. De verschillen kunnen niet groter zijn. Todd is de zoon van een succesvolle beursmakelaar in Chicago, Rafi woont in een sloppenwijk van de stad. Todd leert spelenderwijs programmeren en ligt mee aan de basis van de ontwikkeling van het internet in de jaren 90. De vooruitgang wenkt. Zijn vriend maakt de omgekeerde beweging. Hij begraaft zich in de universiteitsbibliotheek en doorploegt eeuwenoude obscure boeken, om uiteindelijk poëzie te schrijven.

Het spel verbindt hen. Eerst schaken Todd en Rafi zich te pletter, daarna werpen ze zich maniakaal op go. Dat eeuwenoude Japanse bordspel is zo gecompliceerd dat een computer het nooit van een mens kan winnen, meent Rafi. Todd denkt er anders over. Technologie kan alles, meent hij. Of beter gezegd: Todd kan alles.

Of is het toch Profunda, de AI-schrijver? Bij het vorderen van het verhaal kan je niet anders dan langzaam beginnen te denken dat Todd een artificiële constructie is, gebouwd rond het leven van de techgenieën Steve Jobs, Bill Gates, Mark Zuckerberg en Sam Altman.

In de jaren 90 lanceert Todd het sociale netwerk Playground. De ironie wil dat net zijn poëtische vriend Rafi hem het businessmodel voorschotelt. 'Zorg dat er iets op het spel staat, dude. Laat ze betalen om te mogen spelen'. En zo geschiedde.

Playground is voor de gebruikers zo'n verslavend entertainment dat Todd er onmetelijk rijk van wordt. Het kost hem zijn vriendschap met Rafi, maar het houdt de techneut in hem niet tegen. Hij ontwikkelt AI tot een niveau waarvan we vandaag alleen maar kunnen dromen - de machine wint toch een spelletje go.

Die AI heeft bedacht dat Makatea het ideale eiland is om drijvende steden te bouwen. Laat nu net op dat eiland ook zijn oude vriend Rafi zich teruggetrokken hebben met Ina, zijn vrouw en kunstenares. Ina heeft een groots basisvertrouwen in de toekomst en ze maakt kunst van plastics, afval. Ze proberen er in alle rust, sereniteit en harmonie met de natuur hun rust te vinden, hun adoptiekinderen ecologisch op te voeden en met de plaatselijke gemeenschap een prille democratie op te bouwen.

Het eiland wordt uitgedaagd: Todd beseft dat hij dement wordt en laat AI het van hem overnemen. De bewoners op Makatea hebben hun twijfels. Maar ze vinden het zo leuk om via een videoscherm met Profunda te babbelen. Hij/zij/het weet namelijk het antwoord op alle vragen die ze kunnen stellen. Het spel lijkt daarmee uitgespeeld, want de slimste wint in de wereld van AI altijd. Op één vraag kan alleen de mens antwoorden: zouden we dit boek nog even goed vinden als het door een machine was geschreven? Willen de Makateanen dat hun eiland opnieuw een speelbal wordt van buitenlandse industrie? Of willen ze hun rust bewaren en leven op het ritme van de oceaan die het eiland omsluit? Een referendum zal beslissen. Of is het toch Artificiële Intelligentie? Het spel ligt open,..