Een minder gekende geschiedenis - en de invloed ervan op één gezin

De recente gebeurtenissen in Israël hebben een bijzonder complexe voorgeschiedenis, met het belangrijke uitgangspunt van het land als enige veilige (?) thuishaven voor de joden. We zouden makkelijk kunnen vergeten dat dat zionistische idee nog maar 150 jaar geleden werd gevormd, en er ook belangrijke bewegingen in het Europese jodendom bestonden die gruwden van dat idee. Een van die bewegingen was de Algemeyner yidisher arbeter-bund in Lite, Poyln un Rusland, kortweg de Bund, die secularisme en socialisme als zijn pijlers had en ook openstond voor niet-joden. Het was een belangrijke emancipatiebeweging die ook een van de stichtende onderdelen van de communistische partij van de Sovjet-Unie werd (en er ook door werd vermorzeld), en pleitte voor cultuur, en niet godsdienst, als bindmiddel tussen de Europese joden, in een wereld met multiculturele en multi-etnische staten.

Mark Mazower is een Brits historicus die gespecialiseerd is in hedendaagse Europese geschiedenis, en daar ook boeken over schrijft. Eerder besprak ik al zijn werk over de stad Thessaloniki. Voor Wat je me niet vertelde neemt hij een duik in zijn eigen familie om deze bij ons minder gekende geschiedenis te illustreren. Het is zo zijn meest persoonlijke boek geworden.

Het boek begint bij de dood van zijn vader, die het startpunt wordt voor een reis naar het verleden van die man en diens vader en moeder, en de hele uitgebreide familie ervan. De vader van Mazower was een joodse man die opgroeide in Londen en zich duidelijk heel Engels voelde, misschien meer Engels dan joods. We leren aan de hand van de herinneringen van de schrijver hoe dat zo gekomen is. De man zelf heeft er in zijn leven nooit veel over verteld. Voor de geschiedenis van zijn grootvader en -moeder moet een beroep worden gedaan op getuigenissen van familieleden, vrienden en kennissen, maar als onderlegd historicus heeft Mazower ook veel archieven uitgespit, in New York, Parijs, Moskou, Londen en … Luik.

Grootvader Mazower blijkt een belangrijk persoon in het ontstaan van de Bund te zijn geweest, vocht in Vilnius tegen de troepen van de tsaar, werd verbannen naar Siberië, verhuisde naar Parijs en later naar Londen en werd daar werknemer bij een bedrijf dat met Rusland/de Sovjet-Unie handel dreef, waardoor hij er jaren opnieuw werkte en woonde … en misschien ook spioneerde? Ook de lotgevallen van talrijke familieleden worden onder de loep genomen. Niet alles kan worden gereconstrueerd, maar het levert een ongelooflijk bewogen en ook spannend verhaal op, dat een ongewone blik werpt op een vergeten stuk Europese geschiedenis.

Maar er is dus ook een persoonlijke kant aan het verhaal, en dat maakt het boek nog boeiender. Mazower vertelt met veel liefde en begrip het verhaal van de zoon van die avonturier, en hoe die evolueerde tot de bescheiden Engelse middenklasser die hij was – zijn vader. Het boek wordt zo tegelijk de geschiedenis van thuislozen in Europa, en het persoonlijke portret van één gezin dat door die geschiedenis werd gevormd. Geschreven met mededogen, oog voor detail en bovenal veel liefde en respect, vormt het een waarschuwing voor totalitaire ideeën die geen rekening houden met individuen, en toont het tegelijk hoe een gezin er een schuilplaats voor kan vormen.