Een berg beklimmen om de top te bereiken

Ik had het boek al een hele tijd geleden tweedehands gekocht, maar was angstvallig tegen zijn brede rug tegenaan blijven kijken. Tot een dierbare, en ondertussen helaas betreurde vriend, die de hele Recherche al twee (!) keer gelezen had, mij stimuleerde om de uitdaging aan te gaan.

En een uitdaging is het. A la recherche du temps perdu (Op zoek naar de verloren tijd) bestaat eigenlijk uit zeven boeken, en het is al snel duidelijk dat de lezer – ook in de Nederlandse vertaling – niet bevreesd mag zin voor de analyse van Prousts "Latijnse" zinnen. Eerlijk gezegd: ik voelde enkele keren de aandrang om het volume in een hoek te gooien… maar ik ben blij dat de aandrang om verder te lezen het gewonnen heeft.

De Recherche is allesbehalve een conventionele roman. Met als achtergrond een beeld van de betere sociale klassen in het Frankrijk van het einde van de negentiende eeuw tot na de Eerste Wereldoorlog, beschrijft Proust de ontwikkeling van ene "Marcel". Maar ondanks de biografische elementen is het helemaal geen autobiografie, net zomin als het een sleutelroman is waarin je bestaande figuren zou moeten herkennen. Zeker, Proust verwijst naar historische gegevens (zoals de affaire Dreyfus) en verwerkt en vermengt trekken van verschillende mensen uit zijn omgeving, maar hij is zeker geen realist of naturalist. Hij wil precies zoeken naar wat achter de uiterlijkheden schuilgaat, en wil ook dat de lezer in zichzelf afdaalt om op die manier mee een "auteur" van het boek te worden.

Een wezenlijke plot ontbreekt. De Recherche behandelt thema's – soms essayistisch – als de liefde, de vriendschap, de jaloezie, het verdriet dat tot kostbare inzichten kan leiden, de kunst en, natuurlijk, de tijd: de (onwillekeurige) herinnering, het verleden, het vergeten.

Het hoofdpersonage lijkt zijn tijd te verliezen doordat het, in plaats van zijn literaire ambities te verwezenlijken, opgaat in allerlei mondaine evenementen en ongelukkige (possessieve) verliefdheden. Retrospectief echter levert die "verloren" tijd, zijn verleden, de materie voor zijn roman. En daar steekt meer humor en seks in dan de oningewijde lezer zou vermoeden, maar dit terzijde. In het magnifieke slotdeel, Le temps retrouvé, komen alle lijnen samen in wat het artistiek credo van Proust mag heten.

Het lijkt me aan te raden om, ter vermijding van een literaire indigestie, niet alle delen achter elkaar, maar toch om ze allemaal, en in de juiste volgorde te lezen. Voor de nieuwsgierige en gedreven lezer die de uitdaging wil aangaan, loont de beklimming van deze berg beslist de moeite. Bij het bereiken van de top heb je een baanbrekend meesterwerk van de moderne wereldliteratuur leren kennen, maar ook een hele reeks onvergetelijke personages die uiteindelijk, na de Grote Oorlog, wegdeemsteren in de tijd. En dat alles beschreven in een stijl, die tot trage en geduldige lectuur dwingt, maar alleszins weergaloos is.