Dichterlijke geschiedschrijving, ambitieus en erudiet

Classicus Ilja Leonard Pfeijffer weet waar hij het over heeft als hij de lezer meeneemt in het leven van Alkibiades, een Griekse politicus en krijgsheer die leefde in de vijfde eeuw voor Christus.

Pfeijffer spreidt zijn enorme kennis over de oude Grieken en zijn uitzonderlijke talent als schrijver tentoon en hij verwacht van zijn lezer veel voorkennis. Of misschien net niet, want aan het einde van het al lijvige boek zijn er nog 170 pagina’s toegevoegd met noten, toelichtingen en achtergrondinformatie, dus je kan rustig in je leeshoekje blijven zitten om die extra informatie na te lezen, indien nodig. Hier legt Pfeijffer bijvoorbeeld ook uit op welke onderdelen hij van feit overstapt naar fictie, om het verhaal aan te vullen en zo de roman te creëren. Alles wordt verantwoord door de auteur.

Dit boek is vele boeken ineen. Het is de weerspiegeling van het stilistisch meesterschap van Pfeijffer, zijn formidabele kennis van het onderwerp, zijn vermogen om historische feiten te transformeren in een roman, zijn scherpzinnige ideeën over politiek, zijn filosofische zijsprongen, zelfs zijn visie op de relatie tussen man en vrouw. (Geen man zal ooit een groot man zijn als hij niet ook een vrouw durft te zijn.- meerdere keren herhaald)

Sommige zinnen lijken rechtstreeks uit het oud-Grieks vertaald, de zinsbouw en het taalgebruik lijken wel van de hand van Homeros of Sophokles. En vooral: de ellenlange volzinnen zijn perfect leesbaar, ook al beslaan ze soms een volle paragraaf, een halve pagina of zelfs eens meer dan een volle pagina.

Het verhaal:

Protagonist Alkibiades brengt het einde van zijn leven in ballingschap door en schrijft zijn levensverhaal neer, waarbij hij zich richt tot de ‘mannen van Athene’, die hij dan ook regelmatig rechtstreeks aanspreekt. Hoe hij streed en vocht voor Athene, maar ook hoe hij overliep naar Sparta en Perzië als hij dat noodzakelijk vond. Dit op het strijdtoneel van de klassieke wereld: de politieke intriges, de veld- en zeeslagen, en Alkibiades’ constante rol in dit alles.

Meer dan eens kreeg ik het gevoel dat dit boek eigenlijk over onze hedendaagse samenleving gaat. Over hoe een democratie in gevaar kan komen en bijzonder kwetsbaar is, door volksmenners die de instellingen van die democratie (de rechtspraak bijvoorbeeld) wantrouwen en verdacht maken, als werktuigen waarmee een veronderstelde ‘elite’ het volk zou willen bedriegen. De democratie is in gevaar als ze tot tirannie van de massa verwordt, met name wanneer de stem van de hardste schreeuwers door de volksvertegenwoordigers wordt behandeld als de waarheid en de echte waarheid er dan niet meer toe doet.

Alkibiades (alias Pfeijffer) vraagt zich af welke staatsvorm de beste is: democratie, monarchie of aristocratie? Elk van deze bestuursvormen kan perfect werken, maar heeft ook een negatieve pendant (respectievelijk ochlocratie, tirannie, oligarchie):

Het is niet zo dat een van deze drie mogelijke staatsvormen inherent beter of slechter is dan de beide andere, maar elk van de drie hebben een positieve en een negatieve pendant. De positieve verschijningsvorm kenmerkt zich in alle drie de gevallen door een besef van verantwoordelijkheid bij de machthebber of machthebbers en door een als een urgentie gevoeld streven om het algemene belang te dienen, terwijl de negatieve pendant van de drie staatsvormen zich manifesteert wanneer eigenbelang het staatsbelang verdringt en wanneer de machthebber of machthebbers eerder geneigd zijn om rechten op te eisen dan om plichten te vervullen. (blz 102-103)

en:

De democratie is haar naam waardig zolang haar instituties sterker zijn dan de machtshonger van een enkeling. (p. 657).

Beoordeling

Voor mij persoonlijk is dit meesterwerk van Ilja Leonard Pfeijffer van onschatbare waarde. Het was aanleiding om mijn sluimerende kennis van de cultuur van de “oude Grieken” terug op te frissen, om na te denken over hoe politiek destijds in elkaar stak en de parallellen met onze huidige samenleving te ontdekken, om stil te staan bij filosofische kwesties, zo bijvoorbeeld waarheid, waarschijnlijkheid, leugens:

Niet slaafse onderworpenheid aan de waarheid bewijst de vrijheid van de mens, maar zijn wonderlijke talent om de werkelijkheid naar believen te vervormen door te liegen.
(p 591)

Het lijkt onvoorstelbaar dat Pfeijffer dit werk heeft geschreven op amper veertien maanden tijd … Zelf zegt hij daarover dat hij reeds van jongs af aan geïntrigeerd was door de figuur van Alkibiades, dat dit boek al jarenlang klaar zat in zijn hoofd en “enkel” nog moest neergeschreven worden … En zelfs nu nog, nu het boek eindelijk geschreven en gepubliceerd is, blijft Alkibiades prominent in zijn hoofd aanwezig, zegt Ilja Leonard Pfeijffer.

Maar dit geldt niet enkel voor de auteur. Ik vermoed dat Alkibiades nu ook in het hoofd van zoniet alle, dan toch van vele lezers verder leeft.