Elkaar mis gebruiken

In de Europese artistieke wereld beweegt er énorm veel rond 1900. Er lijkt algemeen een dringende behoefte om zich af te zetten tegen de vastliggende tradities, teneinde de creatieve geest toe te laten te experimenteren met ongewone inhouden, vormen, materialen,... Ook in Russische schilderskringen leeft rond het einde van het Tsarenregime datzelfde verlangen naar breuk met het verleden. Maar het wordt daar gedragen door veel jonge, arme kunstenaars, die nooit opleiding genoten; zij hadden bovendien geen kontakt met de evolutie in West-Europa, en WO1. Anderzijds reisden toen verschillende welstellende Russische schilders rond in Europa, zoals Kandinsky. Zij leerden bv. in Parijs de jonge Picasso kennen; bij het uitbreken van WO1 kwamen zij terug naar Rusland. Moderne schilderwerken – Picasso, Toulouse-Lautrec, e.a. - werden rond 1900 overigens door enkele rijke Russische kunstmecenassen aangekocht, en waren in hun paleiswoningen te bezichtigen.

Intussen verspreidt Marx’ gedachtengoed zich. Naar Rusland wordt het overgebracht door Lenin, die de voorlopige regering Kerenski opzij zet….., op een héél klein draagvlak een communistisch bewind invoert, een einde maakt aan de Russische deelname aan WO1, en dan van 1917 tot ca 1922 een burgeroorlog uitvecht met de eerder behoudsgezinde ‘Witten’. Een land in enorme chaos, massaal tekort aan voedsel en brandstof, maar op weg naar een beloftevolle toekomst vaneen nieuwe maatschappij. Het voorbeeld lokte in Nederland bv. Henriette Roland Holst, Van Doesburg.

De reactionaire kunstenaars en de revolutionaire politici vinden elkaar rond éénzelfde doel, ‘omverwerping en vernieuwing’. Als rond 1922 het regime vaste voet krijgt na de dood van Lenin, de verbanning van de invloedrijke Trotzky, en de machtsovername door Stalin, treedt een nieuwe kunstrichting op, de realisten. Die verkettert de avantgardisten als verkapte bourgeois, nalopers van de kapitalistische kunstwereld. Maar Stalin wil vooral vanaf ca 1925 dat àlle kunstvormen het nieuwe maatschappijbeeld in model brengen voor de massa; kunst wordt zijn propagandamiddel!

Tussen 1915 en 1925 heeft dan ook een sluipende aftakeling plaats van de avantgardisten: Malevitsch, Tatlin, Kandinsky, Chagall,e.a. Aanvankelijk worden ze gebruikt om het zwakke Lenin-regime te ondersteunen. Dan vindt verzwakking plaats door interne persoonlijke afrekeningen tussen enkele kunstenaars. Vanaf ca 1922 worden ze op, non actief gezet door hevige perskritieken, door afwezigheid op de officiële tentoonstellingen, door onzekerheden in de subsidiëring, door woonruimte en rantsoeneringskaarten af te pakken,…

Even beleven de avantgardisten nog een opflakkering rond 1921 – 1922. Rusland wilde met Duitsland het Rapallo-verdrag sluiten, en organiseerde in die sfeer in Berlijn de Erste Russische Kunstaufstellung, hoofdzakelijk gewijd aan avantgardistische kunstenaars, want er was haast niets anders…

Maar in het zog van de chaos na WO1 en na de coup van Lenin, ontstond er een behoefte aan realisme in de kunst. Begrijpelijk, de oorlogsmoeheid wilde niet langer weten van eindeloze discussies, van diep doordachte kritieken, men had behoefte aan herkenning van een rustig, dagdagelijks, geordend bestaan… Het opkomend Stalinregime lanceerde een vijfjarenplan dat van de bedrijfsproductie en de collectieve landbouw dé modellen maakte voor de samenleving. Die modellen vroegen om sociaal-realisme in de kunst.

Nog enkele jaren worden resten van het avantgardisme geduld, stilaan worden zij ervan beschuldigd de nieuwe maatschappij te ondermijnen,… In de bekende golven van Stalinistische zuivering 1932 en 1937 worden ze gebroodroofd, later zelfs naar werkkampen afgevoerd of ter dood veroordeeld….

Een ongemeen boeiend verhaal van15 jaar wederzijds huwelijksbedrog tussen de politieke en de artistieke wereld.