De Balkan. Een geschiedenis van Mark Mazower

Mark Mazower schreef De Balkan een geschiedenis een paar jaar na de Joegoslavische burgeroorlogen in de jaren negentig van de twintigste eeuw, maar het is een nog verrassend actueel boek. Het is geen chronologisch verhaal met een opsomming van feiten, oorlogen, staten en vorsten maar eerder een essayistische schets over de historische ontwikkeling van het Balkangebied en dankzij Mazowers vlotte schrijfstijl kan je dit boeiende boek moeiteloos in één ruk uitlezen.

Een van de hoofdlijnen in zijn betoog is hoe foutief onze voorstelling van de Balkan als een van oudsher bloeddorstig, wreed en etnisch verdeeld gebied wel is. Deze vanuit een Westers superioriteitsgevoel ontwikkelde stereotypen zijn nog maar een eeuw oud. ‘Balkan’ is een relatief jonge term en voor de jaren 80 van de 19de eeuw gebruikten bijna uitsluitend geografen dat toen nog onbekende woord. Er werd dan ook nauwelijks verwezen naar zoiets als ‘Balkanvolkeren’. Desondanks was in de tijd van de eerste Balkanoorlogen (1912) de term gangbaar geworden en had hij die negatieve bijbetekenissen gekregen.

Maar de Balkan was en is niet gewelddadiger dan elders, betoogt Mazower: “Het Balkangeweld afschrijven als iets oerouds en niet-moderns is een manier geworden waarop het Westen zich op een afstand kan houden.” De etnische cocktail van de Balkan was onder het bestuur van de Ottomanen eeuwenlang nauwelijks veranderd. Het is juist het moderne romantische nationalisme dat in de 19^de eeuw de spanningen op de Balkan opdreef en niet een veronderstelde ‘eeuwige religieuze en etnische verdeeldheid’.

Desondanks mag je dat bestuur van het gebied door het Ottomaanse Rijk sinds de 15^de eeuw volgens de auteur ook niet idealiseren: de religieuze coëxistentie was er wel groter dan die onder de christenen in Europa onderling, maar van religieuze gelijkheid was geen sprake: de christenen hadden een tweederangsstatus en moesten extra belastingen betalen. De afwezigheid van etnische conflicten in die periode vloeide dus niet voort uit ‘tolerantie’. Deze facetten van de geschiedenis worden in het boek wel minder uitgewerkt omdat Mazower zich duidelijk focust op de gevolgen en de ontwikkeling van het nationalisme in de 19^de eeuw dan op een exhaustieve beschrijving van het bestuur van de Balkan onder de Ottomanen.

Na een paar algemene inleidende hoofdstukken, met veel aandacht voor de geografie en de sociaal-economische ontwikkelingen in het gebied, spitst de auteur zich toe op de vorming van de ‘naties’ en de daarmee samenhangende, stapsgewijze onafhankelijkheidsstrijd tegen de Ottomanen en de onderlinge oorlogen tussen de nieuwe staten, inclusief ‘etnische zuiveringen’, massamoorden en volksverhuizingen. Het experimentele proces van de natievorming nam de hele 19^de eeuw in beslag. Zeker in de landelijke gebieden ging dit aanvankelijk moeilijk. Neem bijvoorbeeld het trage ontluiken van een Bulgaars bewustzijn: Bulgaarse boeren beschouwden zich door religieuze affiniteiten eerder als Grieks, ook al spraken ze Bulgaars: ‘Het gevoel dat Bulgaars spreken ook impliceerde dat je tot een Bulgaarse natie behoorde, ontstond langzaam.’ Een onafhankelijk Bulgarije liet dan ook tot laat in de 19^de eeuw op zich wachten. Het Ottomaanse Rijk werd pas in 1912 volledig uit de Balkan verdreven - op een beperkt gebied rond Constantinopel na.

Mazower illustreert de grondgedachten die het boek leiden met een overvloed aan historische voorbeelden, ooggetuigenverslagen, citaten en treffende anekdotes die het boek zeer levendig maken. Deze visionaire waarschuwing in 1853 van het Oostenrijkse Ministerie van Buitenlandse Zaken illustreert bijna Mazowers eigen visie op het moderne nationalisme als eigenlijke oorzaak van het ontstaan van de Balkanconflicten in de 19^de eeuw: ‘De eis om nieuwe staten op te zetten binnen de grenzen van nationaliteit is utopisch en buitengewoon gevaarlijk. Het naar voor brengen van een dergelijke eis betekent een breuk met de geschiedenis; het in de praktijk brengen daarvan in een deel van Europa zal de stevig georganiseerde ordening der staten op haar grondvesten doen schudden en het continent bedreigen met ontwrichting en chaos.’

Mazower schreef geen netjes per land of periode ingedeelde, maar een globale, geïntegreerde geschiedenis van de Balkan – de auteur schakelt voortdurend over van het ene gebied en volk naar het andere, van Griekenland tot Kroatië, van Albanië tot Walachije, als het maar de grote lijnen van zijn betoog kan illustreren. De laat twintigste-eeuwse Joegoslavische burgeroorlogen na het uiteenvallen van Joegoslavië behandelt hij slechts in enkele bladzijden, iedereen kon dit proces en die tragedie toen toch al 10 jaar lang volgen via de media …

Het maakt er Mazowers boek en zijn vogelvluchtperspectief op de Balkan niet minder boeiend of interessant door. Zijn voorspellingen en beschouwingen uit 2002 in het slothoofdstuk bleken tot nu toe trouwens vrij accuraat: hij was niet zo pessimistisch over de verdere ontwikkelingen in de Balkan. Eén land zou later nog onafhankelijk worden: Montenegro, maar dan op vreedzame wijze. Hoe dat proces zich voltrok kunt u lezen in Montenegro : a modern history van Kenneth Morrison.
Van Mazower zelf werden sindsdien nog verschillende boeken over de Europese geschiedenis in het Nederlands vertaald – in 2018 nog een verrassend goed verkochte en ontleende persoonlijke geschiedenis van zijn Russische voorouders: Wat je niet vertelde : een Russische familiegeschiedenis en de weg terug naar huis.