Onthutsend en confronterend

Ik heb de grote meesterwerken van Tolstoj, Oorlog en vrede en Anna Karenina, niet gelezen (ik denk wel dat ik een verfilming van Anna Karenina gezien heb, en natuurlijk ken ik de openingszin). Ik heb wel een paar kortverhalen gelezen. De dood van Ivan Iljitsj (1886) is een novelle: langer dan een kortverhaal, korter dan een roman.

Ik loop altijd even langs de 'Uitgelezen'-planken in de bibliotheek De Krook. En daar stond dit boekje, een recente vertaling, zo bleek. Bij thuiskomst even nagekeken, en jawel: het is - in een andere, oudere vertaling - opgenomen in het deeltje van Tolstojs Verzamelde werken dat ongelezen in mijn kast staat. Deze afzonderlijke uitgave ziet er gewoon aantrekkelijker uit.

Het verhaal is simpel: Ivan Iljitsj is een vrij belangrijke magistraat, en hij sterft.

Tolstoj beschrijft zijn levensloop: eigenlijk een succesverhaal. Hij begint vrij bescheiden, maar zijn ambitie en werklust brengen hem aan de top. Hij trouwt, krijgt kinderen, heeft een mooi - zij het burgerlijk - huis, gaat 's avonds kaarten met de vrienden. Voor de lezer van vandaag: the American dream, maar dan in het Rusland van de late negentiende eeuw. Maar dan blijkt hij lichamelijk af te takelen. Hij is pas 45 als hij sterft.

De hele tijd vraagt Ivan Iljitsj zich af: waarom? Hij weet dat hij stervende is, en ergert zich aan zijn omgeving, die doet alsof alles nog goed kan komen (behalve de eenvoudige maar eerlijke knecht die hem verzorgt). Dat maakt hem ongenietbaar, en dat beseft hij zelf ook. Dat is misschien wel het meest indrukwekkende aan deze novelle: het is hard maar eerlijk. Geen eindeloos gezwam over verdiept inzicht, vergeving en berusting (behalve misschien op het eind). Ivan Iljitsj begrijpt het niet, en zijn fysieke doodstrijd gaat gepaard met twijfel en onbegrip. Hij heeft geen grote levenslessen, maar wel heel veel vragen. Dat maakt van hem een mens.

Tolstoj is één van die gigantisch grote namen in de literatuurgeschiedenis, en als je dit verhaal leest, weet je waarom. Van de eerste tot de laatste bladzijde was ik onder de indruk. Ik heb het in één ruk uitgelezen. Dit is een indrukwekkend en beklijvend boek.

Dat is misschien ook de verdienste van de vertaalsters, Yolanda Bloemen en Marja Wiebes.