Een impressionante onderdompeling in een gebroken innerlijke wereld

De kille nachten van de jeugd, voor het eerst gepubliceerd in het Turks als ‘Çocukluğum soğuk geceleri’ in 1980, en nu beschikbaar in het Nederlands, was de eerste roman van Tezer Özlü – een van de slechts drie boeken die werden gepubliceerd voordat Özlü op drieënveertigjarige leeftijd stierf aan borstkanker. Het werk van Özlü geniet al lange tijd een fervente aanhang, vooral onder jonge Turkse lezers, vanwege de openhartige weergaven van psychische aandoeningen, seksualiteit en persoonlijke ervaringen. Özlü's schrijfstijl met passages uit de gedachtestromen van de verteller gespitst op de innerlijke wereld van die hoofdpersoon is erg opmerkelijk vooral omdat Özlü in elk van deze hoofdstukken regelmatig heen en weer glijdt in de tijd, waarbij er snel van de ene levensfase naar de andere gegaan wordt op een manier die weerspiegelt hoe onze geest werkt wanneer herinneringen aan ervaringen uit het verleden met weinig of geen waarschuwing plots opduiken. Denk aan je eigen hersenspinsels die te pas en te onpas opduiken…

Deze gebalde roman is opgesplitst in vier korte delen, gaande van de kindertijd en de adolescentie met ‘Het huis’, ‘School en de weg erheen’, naar de volwassenheid met ‘Het concert van Léo Ferré’’ en ‘Terug naar de middellandse Zee.’

Door al die gedachten en levensfragmenten te filteren en te herschikken krijgt de lezer eerst een glimp van haar jeugd en thuissituatie. Daar zat ze gevangen in een heel restrictief, patriarchaal gezin onder de tirannie van haar vader; haar moeder zat gevangen in een liefdeloos huwelijk zonder enig gevoel van warmte en genegenheid; haar grootmoeder leek tevreden met heel weinig vreugde en haar godvruchtigheid. Al snel volgt een schoolleven bij de nonnen in een klooster. Niet echt bepaald een stabiele basis om als adolescentie de wijde wereld te verkennen. Dit gaat zoals in het hele verhaal niet in een rechte lijn maar via een staccato van gedachtenspinsels doorheen opnames later in de psychiatrie. Deze passages lieten mij gruwen van de onmenselijke omstandigheden daar. Tijdens het lezen bekroop mij een heel ongemakkelijk versneld leesgevoel alsof ik gedwongen werd om verder te lezen, zeker geen negatief gevoel, Integendeel het trok mij diep het boek in.

Met de volwassenheid in de laatste twee hoofdstukken kom je doorheen periodes doorgebracht in Parijs en Berlijn, en vervolgens terug naar Turkije in de slotfase van de het verhaal van de onbenoemde protagonist. Haar geestelijke gezondheid blijft echter de hele tijd extreem kwetsbaar, terwijl ze heen en weer beweegt tussen een sombere, gebroken mentaliteit en korte uitbarstingen van vreugde. Ze kent zichzelf en weet dat er geen remedie is.

Dit boek deed iets met mij, ik kan het moeilijk definiëren, het is de verwoording hoe angst, eenzaamheid en depressie iemand kunnen vermalen en tot niets kunnen herleiden. Opgroeien in een liefdeloos huwelijk, perioden van wanhoop en gruwelijke opsluitingen in psychiatrische ziekenhuizen waar de verteller mentaal en fysiek wordt mishandeld. Je zou voor minder. De roman is hier op zijn krachtigst en geeft de lezer inzicht in de gruwelijke behandeling van jonge vrouwen die overgeleverd zijn aan dergelijke instellingen. Het is een ervaring die de hoofdpersoon vijf jaar lang van alle vreugde en tederheid berooft, waardoor een gevoel van eenzaamheid ontstaat dat eindeloos lijkt. De bijzonder pakkende passage waarin de verteller een fragment van de schijnbaar eindeloze reeks gedachten die door haar hoofd gaan terwijl ze wordt onderworpen aan elektroconvulsietherapie snoerde mijn keel dicht.

De novelle eindigt op een wonderbaarlijk optimistische toon als deze jonge vrouw uit de donkerte van de psychiatrische kliniek kan ontsnappen en een hernieuwd gevoel van verwondering in het alledaagse kan omarmen, gelukkig voor haar met een attente minnaar, iemand die positief, energiek en vol leven is en haar aandacht schenkt. Iets waar zij haar hele leven al recht op had maar niet kreeg.

Een opmerkelijk krachtig portret van een jonge Turkse vrouw die een plek voor zichzelf probeert te veroveren in een onderdrukkende maar snel veranderende samenleving ten tijde van de politieke en maatschappelijke gebeurtenissen in de jaren ’60 - ’70 in Turkije. Een impressionante onderdompeling in de gebroken innerlijke wereld van de hoofdpersoon, en haar vrouwelijk verlangen in een meedogenloze, patriarchale samenleving.