"Het is een spel binnen het spel." (pag. 321)

In De draaischijf schetst Tom Lanoye een indringend portret van Alex Desmedt, een kunstenaar die na de oorlog de machtspositie wordt verweten die hij in de oorlog bekleedde als algemeen directeur van enkele Antwerpse theaters. Enerzijds kon hij zich in die positie onbelemmerd uitleven als vertaler, regisseur en acteur, anderzijds bood dit een perfecte dekmantel voor zijn Nederlands-joodse vrouw Lea Liebermann.

Tom Lanoye schrijft over collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog. De hoofdpersoon in het boek wil eigenlijk maar één ding: zich bezighouden met toneel, zijn grote passie. In de mate van het mogelijke probeert Alex Desmedt politiek neutraal te blijven, in tegenstelling tot zijn broer Rik, een beroemde dirigent die openlijk de kant van de nazi’s kiest. De broers staan aan de top van het Antwerpse culturele leven en dat maakt hun positie niet altijd even makkelijk. Alex wordt geconfronteerd met de dunne grens waarop hij moet balanceren tussen niet openlijk de kant te kiezen van de bezetter en van het regime dat zijn werkgever is, en tegelijk deze toch ter wille te zijn om zijn ambitie op de planken te kunnen waarmaken én vooral om zijn geliefde joodse echtgenote te kunnen beschermen.

De titel

De draaischijf verwijst naar een mechaniek die Alex Desmedt voor de oorlog had ingevoerd: een roterende schijf waardoor een gedeelte van het podium kan draaien, wat snelle decorwisselingen mogelijk maakt. Op het einde van de oorlog wordt hij in Den Haag uitgenodigd om dergelijke mechanische draaischijf operationeel te maken voor de voorstelling van het toneelstuk Faust, gespeeld door een Duits gezelschap. Op de première van dit stuk ontmoet Alex Desmedt de nazi’s Göring en Goebbels.

De draaischijf verwijst eveneens naar het snel wisselende decor in het politieke landschap: de inval en bezetting door de Duitsers, compromitterende ontmoetingen en situaties die Alex later in opspraak brengen, het onderduiken in het buitenland, de terugkeer naar Antwerpen, de rechtsvervolging …

Ook in het privéleven van Alex Desmedt verandert het decor constant: Antwerpen, Den Haag, Parijs. Hij maakt bochten van 180 graden om op gewiekste wijze zijn ambities te kunnen realiseren, hij wil zowel met zijn joodse echtgenote als met zijn nazistische broer een goede relatie en moet zich daarvoor in bochten wringen, wat niet altijd lukt als ze met hun drieën samen zijn. Alex Desmedt is veel meer een opportunist dan een collaborateur.

Alex en Rik zouden geïnspireerd zijn op de broers Joris en Hendrik Diels, de figuur van Lea op actrice Ida Wasserman. Ook al vermeldt Lanoye dat zijn roman louter fictie is, het speelt zich af voor, tijdens en na WOII en er zijn veel historische feiten in opgenomen en beschreven, onder andere de grote razzia’s te Antwerpen in 1942, het bombardement door de geallieerden op Mortsel Oude God in 1943, de V2-bom op cinema Rex in 1944.

Evaluatie

Het verhaal komt traag op gang, maar eenmaal op dreef, stijgt de spanning navenant.

Lanoye kan als theaterkenner en auteur van talrijke toneelstukken, in dit werk zijn liefde voor het toneel kwijt. Daarom is De Draaischijf des te meer te genieten voor wie houdt van (klassiek) theater én bovendien nog interesse heeft in een stuk oorlogsgeschiedenis.

Terechte winnaar van de Boon 2023 publieksprijs.