Luisteren naar de massa

Die Fackel im Ohr. Lebensgeschichte 1921-1931 (1980), het tweede deel van Elias Canetti’s driedelige autobiografie, begint met een ongelukkige 16-jarige gymnasiast en eindigt met de roman Die Blendung [Het martyrium] die de Nobelprijswinnaar op 26-jarige leeftijd voltooit. De periode tussen ’21 en ’31 is een cruciale episode in de ontwikkeling van zijn schrijverschap.

Die Fackel im Ohr beslaat de periode waarin Canetti zich in Frankfurt, Wenen en Berlijn bevindt. Het boek begint met het vertrek uit het geliefde Zürich, waarna het gezin zijn intrek neemt in Pension Charlotte in Frankfurt. Uit de beschrijvingen van de medebewoners blijkt dat Canetti een mensenkenner is. De tafelgesprekken worden gedomineerd door discussies over literatuur, theater, journalistiek en politiek. Via een zachtaardige klasgenoot met talent voor wiskunde wordt Canetti geconfronteerd met het diepgewortelde Duitse antisemitisme.

In 1923 haalt Canetti zijn gymnasiumdiploma. Hij vertrekt naar Wenen om scheikunde te studeren en zich aan de literatuur te wijden. Met grote psychologische scherpzinnigheid doet de chemiestudent verslag van de bonte mengeling mensen die zijn pad kruisen. Hij treft kunstenaars als Bertolt Brecht en Isaac Babel en maakt de hyperinflatie mee. In 1924 heeft hij twee belangrijke ontmoetingen: de journalist en schrijver Karl Kraus en zijn toekomstige vrouw, de Weense dichteres Veza Taubner-Calderon. De ‘fakkel’ in de titel verwijst naar Kraus’ satirische tijdschrift Die Fackel (1899-1936). De kennismaking met Kraus is heel belangrijk voor Canetti. De stem van Kraus opent zijn oor. Hij beleeft hoe de begaafde redenaar Kraus tijdens zijn lezingen de intellectuele massa bespeelt. Die fascinatie voor de massa die zou leiden tot zijn veelgeprezen sociologisch-filosofische studie Masse und Macht is een rode draad in deze autobiografie. Ze begon al in Frankfurt toen Canetti getuige was van de arbeidersdemonstratie na de moord op Walther Rathenau in juni 1922. Een jaar na zijn bezoek aan Kraus’ lezing sluit Canetti zich in 1927 aan bij een arbeidersopstand in Wenen. De demonstranten steken het Paleis van Justitie in brand en de politie opende het vuur op de menigte waarbij 89 doden en meer dan duizend gewonden vielen. Canetti voelt tijdens het schrijven van Die Fackel im Ohr nog hoe de macht van de massa zijn lichaam en geest tijdelijk overnamen.

Die Fackel im Ohr illustreert hoe Canetti in dit decennium de grote thema’s ontdekt die in zijn werk belangrijk zouden worden. Dit boek is een unieke leeservaring.

Gelezen in het Duits. Vertaald als De fakkel in het oor. Mijn levensgeschiedenis 1921-1931.