Een wonderlijke voettocht

Die Ringe des Saturn (De Ringen van Saturnus) van W.G. Sebald kondigt zich aan als het relaas van een voettocht die de verteller in 1992 heeft gemaakt door het Engelse Suffolk. Maar is het wel een echt reisverhaal en is die verteller wel Sebald, of is het een alter ego?

De planeet Saturnus staat in de astrologie voor beproevingen, ziekte en dood, en wordt vaak gepersonaliseerd als een figuur met een zeis. Wie onder dit gesternte geboren wordt, zou aanleg hebben voor melancholie.

Al gauw blijkt het om dit thema te draaien. De verteller begint zijn boek te concipiëren op het moment dat hij in een toestand van bijna volledige onbeweeglijkheid gehospitaliseerd is in Norwich. Hij haalt herinneringen op aan twee overleden vrienden, en komt zo uit bij de 17^de-eeuwse schrijver en geleerde Thomas Browne, mogelijk aanwezig bij de anatomische les van Dokter Tulp die vereeuwigd werd door Rembrandt. Deze Browne publiceerde een studie, Urn Burial, over gebruiks- en kunstvoorwerpen die in urnen werden gevonden.

Een van de stamvaders van de psychiatrie, Carl Gustav Jung, schreef een autobiografie onder de titel Herinneringen, dromen, gedachten. Aan die titel moest ik denken bij het lezen van De Ringen van Saturnus. Deze roman (?) gaat over herinneringen (de voortschrijdende en verslindende tijd, het verleden en de sporen ervan, de geschiedenis, het geheugen…), over dromen (of ook wel droomachtige ervaringen die in de fysieke realiteit doordringen en soms tot een buitengewoon verscherpt bewustzijn lijken te leiden) en over gedachten (bedenkingen, mijmeringen).

De tocht door Suffolk, langs vaak godvergeten plaatsen als Somerleyton, Lowestoft, Southwold, Dunwich, Middleton, Woodbridge, Orford, Yoxford, Ilketshal St Margaret en Ditchingham vormt de rode draad waarmee de auteur zijn ringen spint. Zo komt hij bij de aanblik van vissers op het strand tot een uiteenzetting over leven en dood van de haring. Een terloops op zijn hotelkamer bekeken televisiedocumentaire over Roger Casement, die in 1916 door de Engelsen geëxecuteerd werd wegens hoogverraad, leidt tot een uitweiding over Joseph Conrad, het Belgisch koloniaal misbruik in Congo en de Ierse vrijheidsstrijd. De brug over de rivier Blyth, in 1875 gebouwd voor de treinverbinding van Southwold naar Halesworth, brengt hem bij de woelige geschiedenis van het 19^de-eeuwse China, omdat het treintje oorspronkelijk gebouwd zou zijn geweest voor de keizer van China. Veel is teloorgegaan. De ooit bloeiende havenstad Dunwich is door erosie letterlijk de zee ingeschoven. Het verlaten militair domein in Orford ziet hij als "de overblijfselen van onze beschaving nadat ze zal uitgeroeid zijn door een of andere toekomstige catastrofe."

Deze associatieve tocht eindigt waar hij ongeveer begon, bij Thomas Browne, zoon van een zijdehandelaar. In zijn Musaeum Claustrum maakte Browne een inventaris van zijn wellicht imaginaire schatten, waaronder de bamboestok waarmee de eerste eitjes van de zijdeworm uit China naar Europa werden gesmokkeld. Het geeft Sebald de gelegenheid om een exposé te geven over de zijde-industrie. En hij merkt op: "Wevers, net als geleerden en schrijvers hebben veel gemeen, onder andere hun neiging tot melancholie, gelet op aard van hun werk: ze zitten voorovergebogen met spanning te turen naar de ingewikkelde patronen die ze creëren, en die hen soms achtervolgen in hun nachtmerries, waarin ze dromen de verkeerde draad te hebben gekozen."

De rugzaktoerist die zijn verhaal en zijn roerselen te boek stelt, lijkt Sebald zelf te zijn, maar zo simpel is het niet. Hij is geen autobiograaf, al is hij natuurlijk wel aanwezig. Maar alles is zo subtiel tot literatuur verwerkt dat je soms niet weet waar het "verslag" ophoudt en de fictie begint (zie zijn verblijf bij een excentrieke Ierse familie op een – alweer – vervallen landgoed). Niet voor niets was Sebald een bewonderaar van Jorge Luis Borges, naar wiens verhaal Tlön Uqbar Orbis Tertius hij verwijst. Vaak ook is het even zoeken of de verteller zelf aan het woord is dan wel de mensen die hij ontmoet of de auteurs die hij leest: hij citeert immers zonder aanhalingstekens te openen of te sluiten. Op die manier identificeert hij zich in het zevende hoofdstuk als het ware met een vriend-schrijver die in 1933 uit Duitsland vluchtte en die hij in Middleton gaat bezoeken.

Een wonderlijk en intrigerend boek.