21.4.21/11a: Web van leven, rijk der vrijheden

'De dieren van het woud trekken zich terug in het struikgewas; de vogels verbergen zich achter het gebladerte van de bomen of in de spleten van de rotsen. Maar als we oplettend luisteren naar de zachte geluiden die de lucht aanvoert, horen we in de ogenschijnlijke stilte een doffe trilling, een aanhoudend gemurmel, een gezoem van insecten, dat alle lage luchtlagen vult, als we het zo mogen uitdrukken. Niets kan een mens beter de omvang en de kracht van het leven doen voelen dan dit. Ontelbare insecten krioelen op de bodem en fladderen rond door de zon verdorde planten. Er komen raadselachtige geluiden uit iedere struik, uit de halfvergane boomstammen, uit rotsspleten, en uit de door hagedissen, duizendpoten en wormsalamanders omwoelde grond. Er zijn zoveel stemmen die ons vertellen dat alles in de natuur ademt; en dat het leven zich in duizend verschillende vormen door de gekloven, stoffige grond verspreidt, evenals door de wateren, en door de lucht die ons omringt.' (uit 'Relations historiques' van Alexander von Humboldt (deel 4, p 505))

Dit fragment uit Relations historiques onderstreepte Charles Darwin in zijn exemplaar van het boek van Alexander von Humboldt dat hij de wereld rond zeulde op zijn reis met de Beagle. Darwin beschouwde de boeken van Humboldt als een soort bijbel, al komt het woord god er niet één keer in voor, misschien juist daarom. Hij bewonderde deze Duitse geleerde en wereldreiziger, liberaal denker en inspirator die kennis op nieuw ordende, het geheel van de natuur zag en zo grote verbanden legde en waarschuwde voor de effecten van het menselijk handelen. 'Ik heb zoveel bewondering voor zijn beroemde 'Relations historiques' (die ik deels uit mijn hoofd ken), dat ik besloot naar verre landen te reizen en me als naturalist op Harer Majesteits schip de Beagle aan te melden.' schreef Darwin. Zijn exemplaren staan dan ook vol onderstrepingen en aantekeningen in de marge. Zo schreef hij, bij de passage over hoe het aantal capibara's niet omhoog schoot door hun machtige vijanden, de jaguar en de krokodil, in de kantlijn: 'Wat een voortdurende slachtingen in het schitterende, vredige beeld van het tropische regenwoud. Dieren die elkaar opeten, wat een 'actieve' afremming'. Een theorie waarmee hij aan de slag kon. Humboldt zag de natuur als een web van ingewikkelde relaties waarin alles met elkaar verbonden is. Darwin zou vanuit dit 'web van leven' zijn evolutietheorie doen groeien, 'een levensboom waar alle organismen uit voortkwamen, en waarvan de takken naar uitsterving en nieuwe soorten leiden.' Darwin staat op de schouders van Humboldt, concludeert Andrea Wulf. Enorm brede schouders.

Andrea Wulf schreef met De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander Humboldt (1769-1859) een levendig geschreven en groots monument ter ere van deze geleerde die zovelen beïnvloedde. Ooit was hij de beroemdste man van Europa, maar na de wereldoorlogen zo goed als vergeten. ''De uitvinder van de natuur' is mijn zoektocht naar Humboldt,' schrijft Wulf in de proloog; 'Een zoektocht die me over de hele wereld voerde en me naar archieven in onder andere Californië, Berlijn en Cambridge leidde. Ik las duizenden brieven, maar volgde tevens Humboldts voetspoor... Het resultaat van deze onderzoekingstocht door gebieden en geschriften, door denkbeelden en dagboeken, is 'De uitvinder van de natuur'. Met dit boek heb ik gepoogd Humboldt te herontdekken en hem zijn rechtmatige plaats in de eregalerij van natuurwetenschappers terug te bezorgen. Het is ook de uitkomst van mijn zoektocht naar de oorsprong van de huidige denkbeelden over onze natuurlijke omgeving.' En in deze missie slaagt ze cum laude.

Alexander von Humboldt is een bijzonder intrigerend figuur met een enorm boeiend leven en inspirerende denkbeelden. Hij ontworstelde het dodelijk saaie, burgerlijke milieu waarin hij nooit, al van kinds af aan, in het keurslijf paste. Als mijnbouwingenieur doorkruiste hij eerst Europa en als natuurwetenschapper nadien Amerika en Rusland, van de Andes tot de Altaj. En overal waar hij kwam deed hij metingen en optekeningen, beschreef de leefomgeving, observeerde het klimaat en verzamelde planten en dieren, mineralen en stenen. Hij was getuige van de naweeën van drie grote revoluties en latere omwentelingen. Als liberaal hervormer pleitte hij openlijk tegen absolutisme, kolonialisme en elke vorm van slavernij. Hij betoogde fel tegen racisme, bleef benadrukken dat er geen inferieure of superieure rassen bestonden, dat alle mensen dezelfde wortels hadden. Zijn wetenschappelijke erfenis is enorm, van onschatbare waarde. Hij was de bedenker van de isothermen, van de magnetische evenaar en van het idee van vegetatie- en klimaatzones die in kronkelende banen over de aardbol lopen. Hij veranderde ook de manier waarop we naar de natuur (kunnen) kijken. Hij ziet de natuur niet slechts als materie, zoals Descartes. Voor Humboldt is de natuur een levend geheel. Overal zijn er onophoudelijk organische krachten aan het werk. Alles heeft invloed op elkaar. Door de natuur te beschouwen als een web van leven wordt men ook bewust van haar kwetsbaarheid. Humboldt was dan ook de eerste wetenschapper die een door de mens veroorzaakte klimaatverandering aan de orde stelde.

Op elke bladzijde van De uitvinder van de natuur voel je de hunkering naar meer kennis, nieuwe inzichten en ontdekkingen. Het is een grandioos opus dat je meesleept door Humboldts avontuurlijke leven en fascinerende denken. Verveeld nooit. Het is bewonderend, maar niet overdreven. Het enthousiasme waarmee Humboldt de natuur onderzocht, weet Andrea Wulf heel goed over te brengen op de lezer. Ze beschrijft ook uitgebreid zijn vriendschap met Bolivar en Goethe en zijn invloed op andere onderzoekers, waardoor dit boek meer is dan een biografie. Dit boek is ook verrassend actueel, zeker nu we in het ‘antropoceen’ de invloed van de mens op de omgeving overdenken.

'De natuur was Humboldts leermeester. En de belangrijkste les van deze leermeester was die van de vrijheid. 'De natuur is het rijk der vrijheid,' stelde Humboldt, want het evenwicht in de natuur werd gecreëerd door een verscheidenheid die op haar beurt als blauwdruk voor een politieke en morele waarheid kan dienen.' (p146)