Als mensen ontmenselijkt worden...

Ik heb de laatste weken al meermaals verwezen naar dit boek. Het heeft mij weken in de ban gehad uiteraard omdat het een lijvig verhaal is van meer dan 700 pagina’s maar ook omdat ik het zuinig moest lezen om de kracht van dit verhaal te laten inwerken. Het hamerde te veel en te intens op mijn rechtvaardigheidsgevoel en mijn afschuw voor geweld. Doris Lessing (1919 -2013) kreeg het boek ooit van een veteraan die de veldtocht in Birma had meegemaakt met de woorden: “Een nooit beter boek over het leven van de gewone soldaat zult u nooit lezen. Jammer dat het nazi’s waren.”

Guy Sayer die een Franse vader en een Duitse moeder had, een verbintenis uit de eerste Wereldoorlog, was nog geen zestien jaar toen hij bedwelmt door de militaire pracht en praal zich in 1942 meldde bij de Wehrmacht van Hitler. Die verbintenis van zijn ouders, twee onderdanen van twee naties die lijnrecht tegenover elkaar kwamen te staan zal cruciaal zijn naar het einde van zijn verhaal om de oorlogsgruwel de rug te kunnen toedraaien. Tijdens zijn inlijving moest hij volledig verduitsen en zijn Franse aard onderdrukken. Het verhaal dat Guy Sayer, alias voor Guy Mouminoux die later een gekend cartoonist werd en voor zover ik weet nu nog op zijn 94ste in Parijs woont hier neerschrijft is zijn eigen verhaal, autobiografisch zonder te oordelen wat het nog harder maakt. “De vergeten soldaat” schreef hij in 1967 en is pas nu vertaald in het Nederlands. Nergens lees je dat hij de nazi’s bewonderde, hij is zestien jaar en leefde in een wereld van extremistische ideeën, communistisch, fascistisch en anarchistisch, uitgesproken gedachtegoed. De parallel naar onze huidige polariserende maatschappij is des huiveringwekkender. Feit is dat foute beslissingen genomen door jeugdig elan meestal worden vergeven maar zijn vergissing was onvergeeflijk, net zoals die van onze eigen oostfrontsoldaten opgezweept door kerk en en de verdietste leiders. De meesten bekochten die foute keuze met een frontleven in de meest erbarmelijke toestanden met een gruwelijke, roemloze dood. Konden ze eruit ontsnappen dan wachtte hun verbittering en ontzetting uit de maatschappij.Dit autobiografisch verhaal bleef dagen en zal waarschijnlijk de rest van mijn leven onder mijn huid blijven zitten. Het is niet het verhaal van het vaderlandslievende idealisme van het nazisme, alhoewel dit wel doorschemert in de uitspraken en peptalk van zijn officieren maar de beschrijving van de chaos waarin de oostfrontsoldaten terechtkwamen. Een chaos die ik niet kan beschrijven, dit is dan ook de reden van de meer dan 700 pagina’s die je waarlijk meesleuren in de apocalyps van soldaten die nergens van wisten en alleen maar bevelen dienden op te volgen. Stront, dysenterie, hallucinatie en vooral honger en een nietsontziende bittere koude waren hun enige metgezellen. Terwijl ik dit schrijf overvalt mij terug het onbehagen dat zich gedurende dit verhaal in mijn hoofd nestelde. Hoe een human being kan ontmenselijkt worden. Zoals hij beschrijft: “ Feldgrauen die in Rusland zijn gevallen krijgen geen begrafenis. Op een dag zal de moezjiek (of ‘Ivan’ zoals de Duitse frontsoldaten de bolsjewieken noemden) zijn grond omspitten en onze resten vermengen met zijn mesthoop en begraven. Daarna zaait hij zonnepitten in de voren.” Het slotdeel van dit verhaal is ook het meest ingrijpende, de terugtocht naar Duitsland. Een aftocht van een aan zijn lot overgelaten leger, geen uniformen, geen voedsel, bitter koude waarbij eigen soldaten werden opgehangen met een bordje ‘Ik heb mijn vaderland bestolen en verraden,’ omdat ze wat voedsel achterhielden.

Onverlosmakelijk met dit verhaal is ook de meegeleverde Oost-Europese kaart van de veldtochten en de aftocht, een kaart waar ik meermaals tijdens het lezen naar teruggreep. Ze is cruciaal in dit boek om een beeld te krijgen van die groteske aanval. En dan kom je uiteindelijk als achttienjarige, stokoud geworden aan in Frankrijk. Je moeder passeert je en herkent jou niet. Zwijgverbod door zijn ouders om er nooit over te praten, nooit verhalen kunnen vertellen die opluchten.

“De rotmof wie een enorme gunst is bewezen.” Haatdragende mensen zullen hem blijven vervloeken, omdat ze in zijn verleden alleen maar hebzucht en een verwerpelijk fout zien. Anderen zullen misschien ooit begrijpen dat je aan gene zijde van een storm dezelfde deugden kunt waarderen en dat pijn internationaal is (p. 708)

Ik voel dat ik woorden tekort schiet, dat ik de indruk die dat boek op mij maakte niet kan duiden. Dit zal echt nog lang doorheen mijn hoofd spoken.

Jan Stevens, redacteur boekensite.gent