De gruwel!

Voluit heette hij Józef Teodor Konrad Korzeniowski, maar eens hij Brits onderdaan en schrijver was geworden hield deze zoon van Poolse ouders alleen zijn eerste en derde voornaam over: Joseph Conrad (1857 – 1924). Ofschoon het Engels, na Pools en Frans, pas zijn derde taal was, zou hij in die taal zijn plaats in de wereldliteratuur verwerven.

Zijn korte roman Heart of Darkness (1899) is gebaseerd op zijn ervaringen in de Congo Vrijstaat van Leopold II, waar Conrad – die tevoren alleen ervaring op zee had opgedaan – in opdracht van de Société Anonyme Belge pour le Commerce du Haut Congo (één van de vennootschappen van Albert Thys) de Congostroom moest bevaren als kapitein van het stoomschip Le Roi des Belges. De tocht voerde van het huidige Kinshasa (Léopoldville) naar Kisangani (Stanley Falls Station, nadien Stanleyville) en terug, waarna Konrad ziek en bitter ontgoocheld naar Europa weerkeerde.

In de roman worden echter noch Congo, noch de stroom, noch plaatsen vernoemd. Er is sprake van de Lokale Zetel van de Compagnie, van de Centrale Nederzetting en van de Buitenpost. Behalve twee, zijn ook alle personages naamloos. Toch is snel duidelijk, dat het verhaal zich in een bijzonder donker Afrika afspeelt.

Charlie Marlow, zo heet de man die aan een viertal nette burgers zijn belevenissen vertelt, moet op de Buitenpost een zekere heer Kurtz – en vooral het door hem vergaarde ivoor – gaan ophalen. Vooraleer hij aan die tocht begint, is hem al iets beginnen dagen. Hij heeft een rij van zes aan elkaar geketende zwarte dwangarbeiders gezien, en hij heeft meegemaakt hoe uitgeputte zwarten zich in een "bosschage des doods" terugtrekken om er te kunnen sterven. En ook de incompetentie, de inefficiëntie, de luiheid, de hebzucht en de wreedheid van de directeurs en de agenten van de Compagnie zijn reeds tot hem doorgedrongen.

De genoemde heer Kurtz blijkt een topvertegenwoordiger van de onderneming te zijn. "Hij is een wonder", wordt van hem gezegd. "Hij is een gezant van medelijden, en wetenschap, en vooruitgang, en de duvel weet van wat nog meer", hij is een "universeel genie", een beschavingsapostel, een mythische figuur met de gave van het woord. Hij schildert niet onaardig, hij leest poëzie, en hij heeft een filantropisch traktaatje geschreven. Bovenal: hij is de allergrootste leverancier van ivoor. Dat maakt hem natuurlijk ook wel het mikpunt van afgunst vanwege de anderen, want: "Het enige echte gevoel bestond in de wens om aangesteld te worden op een handelsnederzetting waar ivoor kon worden geoogst, zodat ze percentjes konden opstrijken."

Op het moment dat Kurtz eindelijk aangetroffen wordt, is hij al op sterven na dood. Niettemin raakt Marlow onder de indruk van de fascinatie die de man uitoefent, niet alleen op een toegewijde Russisch avonturier die hem verzorgt, maar ook op de inboorlingen voor wie hij zelfs de status van een soort god heeft. Overigens zijn de staken van de omheining rond zijn woonst op educatieve wijze met mensenhoofden versierd…

En al snapt Marlow dat Kurtz een gewetenloze, plunderende schurk is, toch ontsnapt ook hij niet helemaal aan de invloed van dit perverse idool, in zoverre dat hij zijn fameuze laatste woorden – "De gruwel! De gruwel!" ("The horror! The horror!") – verzwijgt wanneer hij diens "Aanstaande" ontmoet en het meisje iets anders wijsmaakt.

"… Alles behoorde hem toe," zegt Marlow over Kurtz. "Het was zaak om te weten waar hij toe behoorde, hoeveel krachten der duisternis hem voor zich opeisten." Is er een antwoord? Conrad en zijn romanesk alter ego suggereren meer dan ze expliciteren. De wildernis is een voortdurende, broeierige, drukkende, onheilspellende, misschien gek makende aanwezigheid. Maar de afgrond in de ziel van Kurtz lijkt nog duisterder te zijn dan het hart van Afrika.

Aan het begin van zijn verhaal verwijst Marlow eventjes naar de tijd toen de Romeinen Engeland bezetten: "De verovering van de aarde, wat vooral betekent dat je ze pikt van wie een ander kleurtje of wat plattere neuzen hebben dan wij, is geen fraaie onderneming als je ze van te dicht bekijkt." Het had als motto van dit boek kunnen dienen, en het blijft een geldige uitspraak over de kolonisering.

Nog een nuttige opmerking. Hedendaagse commentatoren hebben Conrad wel eens van racisme beschuldigd. Ja, hij schrijft vanuit het standpunt van een Engelsman, ja, Marlow heeft het over kannibalen, wilden en "niggers". Het is waar dat Marlow zijn zwarte roerganger in eerste instantie op een volkomen respectloze wijze beschrijft… maar het is ook waar dat hij nadien tot een andere zienswijze komt, wanneer de dode mens aan zijn voeten ligt. Zijn houding is een mengeling van negentiende-eeuwse neerbuigendheid en oprecht mededogen. En laten we toch niet vergeten dat het taalgebruik van een cynische schepeling in 1899 onmogelijk kan beantwoorden aan de normen die de politieke correctheid in 2020 zou vereisen.

Deze duiding in acht genomen, is Heart of Darkness beslist te belangrijk en te onthutsend om ongelezen te laten.