Vroeger was het niet beter

Ik schreef het al eerder: dat de schrijver van een roman de Nobelprijs won is voor mij geen wervende factor in het kiezen van een nieuw boek om te lezen, integendeel, en hoe langer geleden de bekroning, hoe meer dat schijnt te gelden. Er blijken uitzonderingen te zijn. Ik kende Roger Martin du Gard in de eerste plaats als schrijver van De Thibaults, een roman fleuve in acht delen over de levens van twee broers Thibault. Alleen van reputatie dan, want ik heb dat boek nog niet gelezen en het volume schrikt me ook wel af. Dat Martin du Gard in 1937 de Nobelprijs voor de Literatuur won wist ik dan weer niet. Zijn novelle Het oude Frankrijk telt maar 100 bladzijden, dus die wilde ik wel een kans geven, en dat is helemaal niet tegengevallen.

Martin du Gard plaatste zichzelf in de traditie van het realisme en naturalisme; in zijn roman dus geen radicale vormvernieuwingen of diepe psychologische inzichten, het leven in een klein Frans dorp wordt aanschouwelijk gemaakt met veel feitelijke beschrijvingen en dialogen. De centrale figuur is postbode Joigneau, die gedurende één werkdag wordt gevolgd. Joigneau kent iedereen en iedereen kent hem, hij is één van de spinnen in een web van wantrouwen, achterklap, benepenheid en openlijke domheid, in een leefwereld waarin simpele, ruwe mensen worden geconfronteerd met armoede, diefstal, geweld, verkrachtingen en incest. Dat klinkt wel heel miserabel en hopeloos, maar dit is zeker geen zwaarmoedig werk. Er zit humor in de roman, maar het is niet uitlachen wat de auteur doet. Hij heeft geen medelijden, misschien wel een zeker mededogen.

Mededogen is een kwaliteit die de meeste personages in dit boek niet hebben: de vrouw die jaren mishandeld werd door haar echtgenoot, die nu op zijn sterfbed ligt in een vuile hut, heeft geen mededogen maar wil dat de man zo snel mogelijk sterft en ze haar dochter kan koppelen voor het voor de buitenwereld duidelijk wordt dat die zwanger is. De kwezels van het dorp hebben geen mededogen voor de vrouwen die kunnen profiteren van de invalidenuitkering van hun in de oorlog verwonde mannen, maar zeker ook niet voor elkaar. De idealistische onderwijzers worden scheef bekeken als communisten. Twee gezinnen willen allebei dezelfde oude vrouw in huis nemen om te verzorgen, en daarna van haar erfenis te profiteren. En overal heeft Joigneau zijn rol te spelen en zorgt hij ervoor dat hij er zelf voordeel uit kan halen.

De wanhopige pastoor denkt er op het eind het zijne van: “De waanzinnigen! Ze leiden hun leven alsof het ééuwig zal duren, zonder oog voor de afgrond die hun wacht aan het eind van de weg, noch zien ze hoe kort die weg tot de afgrond slechts is …” Nochtans liet dit boekje mij niet achter in wanhoop, daarvoor valt er te veel te gniffelen met de personages en de valstrikken die ze voor anderen en soms zichzelf spannen, en geamuseerd te kijken naar het beeld dat wordt opgeroepen van een tijd en een mentaliteit die bijna helemaal verdwenen zijn. En misschien ligt de hoop wel in de utopische nieuwe maatschappij waar de onderwijzers van dromen: “Ooit zal er een nieuwere, mooiere gemeenschap komen – beter georganiseerd, minder redeloos en ordeloos, minder onrechtvaardig. En dan, dan zal men toch kunnen zien wat de mens voor goeds in zich heeft!” Dat er ondertussen veel veranderd is, en helemaal niet ten slechte, ook dat leer je uit dit korte, vlotte en amusante werkje van Roger Martin du Gard.