Een ingenieuze biografie van Stalin

Over Stalin zijn al kasten vol geschreven en zijn biografieën zijn niet zelden dikke turven. Toch schreef Oleg Chlevnjoek met Stalin: de biografie nog een vlot leesbaar standaardwerk in ‘slechts’ 480 pagina’s. Deze historicus werkt op het Russisch staatsarchief voor Sociale en Politiek geschiedenis en verdiepte zich 20 jaar in Stalins leven. Hij wilde zijn landgenoten waarschuwen voor het verzinsel dat er naast de man die miljoenen mensen doodde ook een ‘andere’ Stalin bestond: een daadkrachtig leider die navolging verdient. En dat was en is broodnodig: onder het steeds dictatorialer en imperialer bewind van Poetin werd Stalin meer en meer vergoelijkt. En ondertussen beoordeelde in 2019 70 % van de Russische bevolking Stalins rol als positief, een record in post-Sovjet-Rusland. Kritiek op hem is nu bijna taboe geworden.

De afgelopen jaren hebben dus bewezen dat Chlevnjoeks waarschuwende slotparagraaf van zijn 7 jaar eerder geschreven biografie niet ongegrond was:

“Een aanzienlijk deel van de Russische samenleving zoekt naar oplossingen voor hedendaagse problemen door te kijken naar het stalinistische verleden. Gewetenloze commentatoren en politici spelen handig in op de populaire beelden van de grootsheid van het stalinistische rijk. (…) Hoe groot is het gevaar dat een mengeling van gebrek aan historische kennis, verbittering en sociale onvrede een vruchtbare voedingsbodem zal blijken waarin pro-stalinistische leugens en verdraaiingen wortel kunnen schieten. Zou het echt zo zijn dat Rusland in de eenentwintigste eeuw het gevaar loopt de fouten van de twintigste eeuw te herhalen?”.

Ondanks Chlevnjoeks waarschuwingen kan deze biografie vrij mild overkomen. Uiteraard zet hij uitvoerig de misdaden van Stalin en zijn wrede methodes om zijn totalitair bewind te handhaven in de verf, evenals de honderdduizenden slachtoffers van Stalins ‘zuiveringen’ en executies, de miljoenen doden in de goelagkampen of zijn catastrofale economische beslissingen die grote hongersnoden veroorzaakten met eveneens miljoenen slachtoffers. Maar Chlevnjoek vertikt het om te gaan strooien met pittige anekdotes om aan te tonen hoe wreed Stalin ook op persoonlijk vlak wel was, zoals bijvoorbeeld Simon Sebag Montefiore, een ander illuster Stalin-biograaf wel doet.

Hij gaat in zijn inleiding zelfs expliciet in de clinch met auteurs als Montefiore of Radzinsky omdat zij veel van hun onthullingen baseren op memoires. Helaas nemen ze soms zelfs derdehands-bronnen kritiekloos voor waar aan en hoewel hij toegeeft dat hun werk wel tot boeiende karakterschetsen leidt valt volgens hem op de geloofwaardigheid en betrouwbaarheid van die dagboeken en bronnen heel wat af te dingen. Auteurs als Montefiore gebruiken die liever dan zgn. ‘droge’ cijfers of beleidsstukken. Chlevnjoek wil daarentegen alleen die memoires gebruiken die nagetrokken kunnen worden in andere bronnen, vooral archiefstukken. Hij baseerde zich voor zijn biografie dus vooral op archiefonderzoek, maar vermits die archieven pas de voorbije decennia, na de val van de Sovjet-Unie, zijn opengesteld vond hij daar ook al voldoende nieuw materiaal om tot een onthullend beeld van de dictator en zijn beleid te komen.

Een voorbeeld van die verschillende benaderingen: Montefiore opent het eerste hoofdstuk van zijn boek Stalins jeugdjaren met een bladzijdenlang betoog over de bankoverval in juni 1907 waaraan de jonge, revolutionaire rebel Stalin persoonlijk zou hebben deelgenomen om geld voor de bolsjewieken te roven, terwijl Chlevnjoek in zijn biografie simpel stelt dat Stalin op de hoogte was van die bankoverval maar dat er geen harde bewijzen voor bestaan dat hij er persoonlijk aan heeft deelgenomen, zoals ‘sommigen’ wel eens geopperd hebben.

‘Less is more’ was duidelijk Chlevnjoeks principe bij het schrijven van dit synthesewerk. Hij houdt zich strikt aan de onomstotelijk bewezen feiten en blijft dus vaak voorzichtig in zijn besluiten. Bijvoorbeeld: waren Stalins paranoia en zijn daaruit voortvloeiende massale en zinloze vervolgingen op onschuldigen gedeeltelijk ook aan zijn slechte gezondheid te wijten ? Een van de artsen die aanwezig was bij lijkschouwing meende dat zijn wreedheid en wantrouwige aard, zijn angst voor vijanden, zijn beperkte vermogen om mensen in te schatten en zijn vergaande koppigheid voortvloeiden uit de jarenlang aanslepende aderverkalking van de slagaders in zijn hoofd. Ook Molotov, een van zijn naaste getrouwen meende dat Stalin de laatste jaren niet meer bij zijn volle verstand was. En toch stelt Chlevnjoek – terecht overigens - dat historici geen artsen zijn. Ze moeten daar niet over doorbomen want ze kunnen er alleen maar over speculeren.

Ondanks deze voorzichtigheid, enkel durven stellen wat 100 % bewezen en gedocumenteerd is, is dit een zeer boeiend geschreven en afwisselende boek en dat is in grote mate te danken aan de zeer originele, ingenieuze compositie van de biografie.

Om de beurt wisselt Chlevnjoek een ongenummerd hoofdstuk met een genummerd hoofdstuk af. De 6 genummerde hoofdstukken leveren een chronologische biografie op: zijn kinder- en studiejaren en zijn leven als jonge revolutionair voor de Russische Revolutie, zijn carrière in de schaduw van Lenin vanaf 1917, zijn eigen totalitaire ‘stalinistische’ revolutie als opvolger van Lenin, zijn Grote Terreur in 1937 en 1938, zijn optreden tijdens de Tweede Wereldoorlog en tenslotte de naoorlogse periode tot zijn allerlaatste levensdagen.

Daarentegen geven de ongenummerde hoofdstukken een algemeen beeld van de man en de dictator: ze schetsen Stalins persoonlijkheid en zijn bewind, de pijlers van zijn macht, zijn omgang met zijn politieke vertrouwelingen, zijn familiaal en privéleven, zijn karakter, zijn gezondheid, zijn interesses en praktische manier van werken …

Maar hij schetst dit beeld terwijl hij in deze ongenummerde hoofdstukken tegelijkertijd nauwgezet de laatste dagen van Stalins leven beschrijft: zijn laatste diner en drankgelag met zijn politieke vertrouwelingen en nadien zijn allerlaatste, grotendeels comateuze levensdagen, toen hij door een hersenbloeding getroffen in een plas urine op de grond van zijn datsja lag. Zijn doodsbange medewerkers die na lang aarzelen uiteindelijk de datsja toch durfden binnengaan wisten niet hoe ze met de situatie moesten omgaan, uit angst voor zijn potentiële wraak indien hij toch zou herstellen. Dat gegeven is de ideale achtergrond voor een algemene uitweiding over hoe Stalin met zijn medewerkers omging en hoe hij de terreur en angst in zijn eigen omgeving creëerde, wat er uiteindelijk toe zou leiden dat hij bij zijn levenseinde veel te laat door zijn bange trawanten geholpen werd. Toen de dokters dan eindelijk toch kwamen om gebruikt de auteur dat treffen weer als een aanleiding om het over zijn algemene gezondheidstoestand gedurende zijn leven te hebben. Als zijn zoon en zijn dochter hem aan zijn sterfbed kwamen bezoeken is dat relaas dan weer een gelegenheid voor Chlevnjoek om Stalins familiale leven toe te lichten. En in het allerlaatste hoofdstuk, dat de organisatie van zijn begrafenis en de begroeting van zijn lijk door tienduizenden rouwenden beschrijft, geeft hij dan weer een totale slotevaluatie over de relatie tussen Stalin, het Sovjetsysteem en de etnische volkerenmix die de Sovjet-Unie was.

Je zou enkel de genummerde hoofdstukken van dit boek kunnen lezen en dan krijg je een bijna chronologisch verslag van Stalins levensloop en politieke loopbaan. Of enkel de zeer vlot lezende ongenummerde hoofdstukken en dan levert u dat naast een beschrijving van de manier waarop Stalin stierf vooral een globaal beeld van zijn karakter, levenswijze, methodes en dictatuur op.

Maar je kan best gewoon alle hoofdstukken na mekaar lezen: deze ingenieus gecomponeerde biografie en karakterschets van een niets ontziende massamoordenaar staat garant voor een meeslepende leeservaring.