Dictatoriale regimes zullen nooit anders zijn

Gedurende de hele geschiedenis van ons menselijk bestaan zijn ze er altijd geweest en zullen ze altijd blijven bestaan, dictators.

Met charisma of via slinkse bewegingen of frontaal via een coup komen ze aan de macht om hun eigen lot en dat van hun volk in handen te nemen. Ze lijken (meestal) goede bedoelingen te hebben maar allemaal tonen ze na verloop van tijd machtshonger, vervreemding, megalomanie en een nietsontziende terreur. Ze willen zichzelf installeren als president, keizer voor het leven.

Ik moet de Hitlers, de Mussolini’s, de Franco’s, de Marcos’, de Hoeseins, de Castro’s, de Kims, de Poetins niet opnoemen, de lijst is lang en mocht je die historisch willen opzoeken ga dan maar eens kijken bij https://newsmonkey.be/dit-zijn-de-24-wreedste-leiders-aller-tijden-en-er-staat-een-belg-bij/

Ook Afrika kent ze, Idi Amin, Mugabe, Al Bashir…

Chinua Achebe, Nigeriaans schrijver en dichter klaagt dit op een prachtige en integere wijze in ‘Termietenheuvels in de savanne ‘aan. Het is het verhaal van een fictieve West-Afrikaanse natie, Kangan. Bovenaan de politieke ladder van het land staat Sam Oriko. Twee jaar geleden leidde de in Sandhurst opgeleide officier een staatsgreep die de huidige regering omverwierp en zichzelf liet installeren als het nieuwe staatshoofd van het land. De roman draait om drie vrienden: Chris, Ikem en Sam. Deze drie vrienden gingen naar het college van Lord Lugard. Ikem was die jongen die goed was met boeken, de intelligente. Sam was niet zo goed als Ikem, hij was het sociale type. En tenslotte Chris. Chris zat er tussenin, hij was niet zo academisch goed als Ikem, en ook niet zo sociaal als Sam.

Sam wordt de de facto president van die Republiek Kanga. Om ervoor te zorgen dat zijn ambtstermijn soepel verloopt, stelt hij Sam aan als minister van Informatie en Ikem als hoofdredacteur van National Gazette. Het loopt echter fout, zoals ik hier in het begin aangaf, wanneer Sam paranoïde begint te worden. In plaats van in de behoeften van zijn volk te voorzien, geeft hij voorrang aan zijn persoonlijke belangen. Hij wordt extreem paranoïde. Hij begint zijn vrienden, vooral Ikem, als zijn vijanden te zien. Ikem, de briljante, doorzag Sam. Hij merkte dat zijn zoektocht naar macht hem parten begon te spelen. Chris daarentegen gelooft dat Sam nog steeds een goed mens is.

Door de verhalen van deze drie hoofdpersonen wordt het politieke en sociale landschap van Kangan vastgelegd. Aan het begin van het bewind van hun vriend steunden Christopher en Ikem Sam. Maar met het verstrijken van de tijd begint het ware karakter van Sam zichtbaar te worden. Terwijl hij aan de macht is, wordt hij steeds verachtelijker en krijgt hij de trekken van een dictator. Niet alleen is hij egocentrisch, populariteit is belangrijker voor hem dan het algemeen belang. Die grote machtshonger heeft dan ook grote gevolgen voor de inwoners van Kangan. Sam wordt extreem hongerig naar macht. In zijn verlangen om zijn macht te behouden, besluit hij president te worden totdat hij sterft. Hiervoor heeft hij de toestemming nodig van alle staten in Kangan. Abazon, een van de regio's, verwerpt dit idee en stelt openlijk Sams leiderschap in vraag. Sam neemt wraak door opzettelijk de steun af te snijden voor de regio nadat deze is geteisterd door droogte. Het is zijn manier om hen te dwingen zijn leiderschap te accepteren. Naarmate het verhaal vordert, maken we kennis met de vrouwen, zij spelen een belangrijke rol in deze roman. Elewa is een ongeschoolde vrouw en de vrouw van Ikem. Ze bekijkt het leven vanuit een ander gezichtspunt. Beatrice, een van de hoofdpersonen, is een opgeleide en mooie vrouw. Zij heeft banden met de drie vrienden en kan de dingen vanuit een ander gezichtspunt bekijken. Parallel met de heersende conflicten ontspinnen zich mooie verhoudingen tussen al die hoofdpersonages waarbij Achebe heel veel respect toont voor zijn vrouwelijke protagonisten.

De afschuwelijke acties en het egoïstische beleid van Sam hebben echter de woede van Ikem opgewekt, hij is onverschrokken in het uiten van zijn meningen en kritiek op het regime. Als Sam dreigt om Ikem uit zijn functie te zetten weigert die om te wijken en verpulvert hun vriendschap. De climax ontbrandt als Sam probeerde Ikem uit de weg te ruimen omdat hij artikelen tegen hem heeft gepubliceerd. Chris waarschuwt hem, maar hij luistert niet. Het eerst zo langzaam voortkabbelend verhaal verandert halfweg in een ijzingwekkende thriller in het zo mooi omschreven Afrikaans landschap. Je zit steeds tussen twee vuren, die mooie taal en die schrikwekkende terreur.

Achebe slaagt hier op meesterlijke wijze een fictieve link te leggen naar zijn eigen thuisland Nigeria dat ook niet gespaard werd van dictators en coups. De daarmee gepaard gaande spanningen, misbruik, omfloerste sterfgevallen en conflicten komen ook net als in de realiteit aan bod. In zo’n despotisch regime zijn macht en autoriteit meestal absoluut en in handen van een selecte groep of zelfs van één individu. Iemand kan zoveel macht hebben dat hij elk facet van het leven van zijn onderdanen kan beïnvloeden en controleren. Censuur is hier dan ook een rode draad. Ook de klassenkloof wordt subtiel weergegeven in het verhaal. Enerzijds de hoofdpersonen die zijn opgeleid aan prestigieuze westerse universiteiten die formeel Engels spreken en Westers denken en anderzijds de arbeidersklasse, wetend en levend in het nu met een zekere gelatenheid.

Het is geen gemakkelijk boek. Het verhaal komt ook traag op gang waarbij je totaal geen Enke idee hebt waartoe dit alles zal leiden. Achebe's vijfde roman, die op de shortlist voor de Booker Prize stond, is een veelzijdig literair meesterwerk. Het geeft een levendig beeld van de politieke omstandigheden die heersten tijdens de publicatie van het boek. Militaire leiders installeerden zich als president voor het leven. Zoals de tijd heeft laten zien, bleek dit het recept voor een ramp. Dictatuur, misbruik, geweld en dood komen overal in het verhaal voor en zijn nog steeds aan de orde van de dag, niet alleen in Afrika maar over de hele wereld. Maar zoals Achebe op het eind van het boek aantoont, is niet alle hoop verloren, hoop doet leven. Stereotypen en lang gevestigde normen kunnen worden doorbroken. En dat spreekwoord wie een put graaft voor een ander valt er zelf in is ook hier toepasselijk.