Wanneer ideologie zegeviert over de wetenschap…

In deze historische roman vertelt Louise O. Fresco de geschiedenis van een Russisch academicus, de plantkundige Nikolaj Vavilov (1887-1943). Ze schrijft zijn levensverhaal vanuit een helikopterperspectief waardoor het aanvankelijk vrij afstandelijk overkomt. Toch slaagde ze erin om mij bij elk hoofdstuk meer in het verhaal te trekken waardoor het uiteindelijk een onuitwisbare indruk achterlaat.

Vavilov is ervan overtuigd dat hij door het kruisen van wilde tarwerassen het lot van de Russische boeren drastisch kan verbeteren en dat hij hierdoor de hongersnoden, waarvan hij als klein kind getuige was, voorgoed tot het verleden kan laten behoren.

Om zijn doel te bereiken onderneemt Vavilov, die verschillende instituten onder zich heeft, veel buitenlandse expedities en legt hij een enorme verzameling zaden aan. Alleen al van tarwe heeft hij dertigduizend variëteiten. Terecht kan gezegd worden dat hij aan de basis van de moderne zadenbanken staat. Vavilov heeft veel inzicht in het Darwinisme en de Mendeliaanse genetica. Hij hekelt de evolutiebioloog Lamarck en kijkt heel kritisch naar Haeckel, een aanhanger van de omstreden eugenetica.

Maar Fresco blijft niet hangen bij de biologie. Haar verhaal wordt verder gestuwd door de politieke omwentelingen die zich in Rusland en later in de Sovjet Unie afspelen.

In eerste instantie lijken de revolutionaire gebeurtenissen Vavilov niet te raken. Vavilov houdt niet van politiek en gaat doelgericht, met tomeloos optimisme en onuitputbare energie op in zijn werk. Ook onder Lenin blijft hij hard doorwerken. Maar onder Stalin komt zijn werk, dat ondertussen een grote internationale waardering kent, onder druk te staan. Een zekere Lysenko, ook ‘de landbouwkundige op blote voeten’ genoemd, verschijnt op het toneel. Hij beweert pasklare en gemakkelijke oplossingen te hebben voor de grote problemen in de landbouw en voedselvoorziening van de Sovjet Unie. Stalin gelooft deze charlatan liever dan de zorgvuldig werkende wetenschapper met een visie en Vavilov wordt afgedaan als bourgeois-wetenschapper. Het ontbreekt Vavilov aan politiek inzicht en handigheid en hij moet het onderspit delven, wordt gearresteerd en als spion weggezet. Wie het begrip Stalinisme kent, weet hoe het verhaal zal aflopen. Fresco vertelt het dramatische einde van Vavilovs leven in een bijzonder aangrijpend laatste hoofdstuk.

In de epiloog geeft Fresco weer hoe het de naasten van Vavilov, na zijn arrestatie, vergaan is maar maakt ze de lezer ook attent op de snelle ontwikkelingen in de epigenetica. Epigenetica maakt duidelijk dat omgevingsfactoren wel degelijk een invloed hebben op de expressie van het DNA in volgende generaties, weliswaar via volledig andere mechanismen dan Lamarck beweerde. Die kennis wordt nu volop gebruikt in de veredeling van planten en dieren. Fresco vermoedt dat Vavilov deze theorie vol enthousiasme bevraagd, getoetst en toegepast zou hebben. Hij zou zijn zorgvuldig gevonden feiten geplaatst hebben tegenover de meningen van pseudowetenschappers die zich door een ideologie laten leiden.

Is dat niet hoe wetenschap werkt en waar we meer dan ooit nood aan hebben?