21.4.21/6: Postori nostri tam aperta nos nescisse mirentur (Seneca)

Prometheus, halfgod, zoon van titaan Ouranos en Rhea en vriend van Zeus, boetseerde de mensen en stal voor hen het vuur van de goden, maar zijn hybris werd gestraft in de vorm van een doos, de doos van Pandora en haar kwellingen, in een leverpikkende arend.

'Men kan de geschiedenis van de mensheid op vele verschillende manieren bezien en beleven; als een spannend avontuur, een pelgrimstocht, een cyclisch gebeuren, een succesverhaal van gestage vooruitgang. Het laatste perspectief, dat kenmerkend is voor het westen sinds ruim twee eeuwen en zich van daaruit over het grootste deel van de wereld heeft verbreid, heeft zich graag bediend van de figuur van Prometheus om zijn elan uit te drukken.' (p. 340)

Elan?

Schreef de Israëlische historicus Yuval Noah Harari niet op het einde van zijn boek Homo Sapiens:
'Zeventigduizend jaar geleden was homo sapiens nog een onbeduidende diersoort die zo'n beetje zijn eigen gangetje ging in een uithoek van Afrika. In de millenia daarna veranderde hij zichzelf in de absolute heerser van de planeet en de grootste nachtmerrie van het ecosysteem... Helaas heeft het sapiensregime op aarde tot dusver weinig voortgebracht om trots op te zijn... Keer op keer is gebleken dat grote uitbreidingen van de menselijke almacht het welzijn van individuele sapiens niet per se ten goede kwamen en meestal gigantisch veel ellende betekenden voor andere dieren... Daar komt bij dat we, ondanks de verbluffende dingen waartoe de mens in staat is, nog steeds niet helemaal zeker zijn van onze doelen en net zo ontevreden lijken als altijd.' (Homo Sapiens, p. 445)

En het zijn die donkere keerzijden van de vooruitgang die Ton Lemaire in De val van Prometheus vol in de schijnwerpers plaatst en tot het besluit komt dat de mensheid, verblind door het vuur van Prometheus, het zicht kwijt is geraakt. Toch is Lemaire niet de zoveelste onheilsprofeet. Hij schetst ook de contouren van een andere toekomst, een tevreden leven in balans als participant van een bloeiende levende planeet. Een zinvol bestaan in eenvoud en op de magische tonen van Orpheus.

Al meer dan vijftig jaar is de Nederlandse antropoloog Ton Lemaire, biograaf van Claude Lévi-Strauss, uitdager van het kille neoliberalisme en pleitbezorger voor een warm ecologisme. En als antropoloog onderzoekt hij niet één of andere exotische gemeenschap, neen, hij werpt zijn kritische blik op onze eigen cultuur.

In De val van Prometheus voert Ton Lemaire zeer secuur, toch meedogenloos dissectie uit op onze maatschappij geobsedeerd door economische groei, verslaafd aan consumptie en daardoor verstrikt geraakt in een vernietigende behoeftespiraal. Hij waarschuwt voor de illusies en desillusies van de vooruitgang. Wijst op de tragiek van de geschiedenis en het gevaar van het 'actualisme'. Toont aan hoe we dwaas afhankelijk geworden zijn van het WTK-complex en hoe we ons in dit wetenschappelijk-technologisch-kapitalistisch complex dreigen te verliezen, onze leefwereld aan diggelen slaand. Hij stelt de menselijke overmoed en megalomanie scherp aan de kaak. Ton Lemaire provoceert, daagt uit en hekelt. Toch, al noemt hij zichzelf 'een vrije radicaal', hij verliest zich nooit in eco-fundamentalisme of eco-fascisme. Soms doet hij de wenkbrauwen fronsen. Wanneer hij de stedeling omschrijft als arrogant of de joodse god als oorlogszuchtig. De noodzaak van de stad en psalm 104 of het zinnelijk Hooglied lijken vermist. Toch valt niet te ontkennen dat de stedeling de band met de natuur kwijt is geraakt en het monotheïsme de immanentie heeft verdreven.

Naast kritiek en scherpe analyse bevat De val van Prometheus ook doordachte alternatieven. De fiets als perfecte technische uitvinding. De levenskunst van de vrijwillige eenvoud. De smaak van het lokale. De cultivatie van de kritische zin. De mens niet als heerser of beheerder maar als participant in een levende planeet. De moedige keuze voor een voorzichtig humanisme en doorleefd ecocentrisme. De mythe van Orpheus.

Ton Lemaire is een groots en geëngageerd denker. En De val van Prometheus is een ontzettend belangrijk boek, of zoals Vrij Nederland schreef: 'een wonder van nuance, redelijkheid en diepgang. Het ideale handboek voor het denken over duurzaamheid.'

'...men hoeft niet toe te geven aan fatalisme of cynisme noch aan de verleiding tot herbetovering van de natuur en evenmin aan die van een herstel van de traditie met haar illusoire geborgenheid of aan enig godsdienstig fundamentalisme. Men zou kunnen proberen de moed te hebben tot een zekere wereldbeschouwelijke ascese, waarmee ik bedoel: de aanvaarding van de onbeantwoordbaarheid van de laatste vragen, de onvermijdelijke disharmonie tussen mens en wereld en daarmee de tragische dimensie van het mensenleven. Wat na de catharsis van kritiek en desillusies, na het afscheid van goden en idolen nog overblijft, dat is de stem van de aarde, de schoonheid van de natuur en de vriendschap en solidariteit tussen mensen en misschien ook de hoop die - ik herinner eraan - uit de doos van Pandora ontsnapte om de mensen te troosten wanneer ze lijden aan de kwalen en kwaden die hen teisteren als straf voor de vermetelheid van Prometheus, die wel de vooruitgang heeft gebracht maar ook zijn keerzijden.' (p. 343)