Requiem voor Europa

Met De Wereld van Gisteren schreef Stefan Zweig een autobiografische tekst, die zich echter niet altijd concentreert op de schrijvers persoonlijk leven - zo komt zijn liefdesleven bijvoorbeeld amper aan bod -, maar eerder Europa en diens dubbele ondergang naar oorlog en chaos in de eerste helft van de twintigste eeuw als onderwerp heeft. Het werd gepubliceerd in 1942, Zweig en zijn vrouw pleegden na het afleveren van het manuscript trouwens zelfmoord, hand in hand. Een duidelijke boodschap van Zweig, op dat moment in Brazilië beland, die de volle brutaliteit van WO II aanschouwde en zijn geliefde Europa zichzelf, voor de tweede maal in zijn leven, zag verscheuren.

Vooraleer we bij die tragiek belanden, opent het boek met Zweigs jeugd in het kosmopolitische Wenen, de hoofdstad van het diverse en uitgestrekte keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. De nadruk ligt op de culturele ontwikkelingen in de wereld en Zweigs, en die van zijn klasgenoten, fascinatie voor alles wat cultureel is, van literatuur tot opera. Doorheen zijn latere reizen in Europa (en later ook de bredere wereld met plaatsen als de VS en India) blijft kunst - zowel die van anderen als zijn eigen ontwikkeling als kunstenaar - centraal staan. Het is een waar genoegen om Zweigs gedachten en overpeinzingen op dit vlak tot jezelf te nemen. Het wordt zelfs een heuse who's who van de vroege 20ste eeuw, wanneer Zweig over de jaren vriendschappen sluit met verschillende kunstenaars als Dali, Mann, Rolland, Strauss en ook de Belgen Masereel en Verhaeren (zo krijgen ook Oostende en De Haan een cameo in dit werk). Zweigs oprechte visie van een verenigd Europa waar verbondenheid het sleutelwoord is, laat zich duidelijk opmerken in deze passages. Het is een droom die werkelijkheid leek te kunnen worden en een visie waarachter Stefan Zweig zich actief schaarde.

Deze droom zou echter als een zeepbel uit elkaar spatten. De twintigste eeuw was natuurlijk ook bijzonder turbulent op poltiek vlak en dit boek is dan ook op dit gebied een bijzonder interessant en relevant tijdsdocument. Het zijn deze politieke ontwikkelingen - zowel de aanloop als afloop van WO I en de aanloop naar WO II - die Zweigs geloof in die Europese verbondenheid meedogenloos blijven aanvallen. Zweig beschrijft dit alles met een scherpe pen en een steeds groeiend gevoel van ongeloof en onbehagen. Het is enerzijds fascinerend om als lezer deze tijd door de ogen van een ooggetuige te aanschouwen en anderzijds ook onrustwekkend wanneer de vele parallellen tussen toen en vandaag zo duidelijk neergeschreven staan. De steeds groeiende polarisatie, het wegvallen van fatsoen in het politieke discours, het normaliseren van geweld, het gelaten reageren op brutaliteiten aan de andere kant van de wereld, ... het zijn maar enkele van de zaken die Zweig met afschuw in zijn eigen tijd aanschouwde. Zaken die ook vandaag steeds meer de orde van de dag zijn.

Zo schreef Stefan Zweig met De Wereld van Gisteren niet enkel een gigantisch interessante tekst over kunst en politiek in zijn eigen tijd, maar tegelijk ook een prangende en relevante waarschuwing voor de onze. Een waarschuwing die al te vaak genegeerd wordt.