De tragiek van een gebroken vrouwenleven

In de literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw is Effi Briest van Theodor Fontane qua reputatie vergelijkbaar met Madame Bovary en Anna Karenina. Deze drie klassiekers verhalen over vrouwen die uit onvrede met hun huwelijk en hun saaie bestaan worden verleid tot affaires en hun misstap bekopen met de dood. Hun keurslijf wordt fraai gesymboliseerd door hun strak ingesnoerde korset. Emma, Anna en Effi werden tussen 1850 en 1900 geportretteerd in Frankrijk, Rusland en Duitsland door uiteenlopende auteurs als Flaubert, Tolstoj en Fontane tegen de achtergrond van veranderende klassenverhoudingen. Bovendien gold de groeiende individuele vrijheid voor mannen niet voor vrouwen. In de Duitse literatuur is Effi Briest dé klassieker die de ongelijkheid tussen man en vrouw aan de kaak stelt.

Met Effi Briest schreef Fontane een aanklacht tegen het verstikkende Pruisische burgerlijke milieu, waarin zelfdiscipline en plichtsgevoel boven persoonlijk belang en geluk gaan. Met veel warmte en mededogen tekende de auteur het lot van zijn tragische heldin. Effi, de dochter van een echtpaar uit de kleine landadel, wordt op haar zeventiende uitgehuwelijkt aan de veel oudere Geert, baron von Innstetten. De jonge vrouw is ongelukkig en verveeld in dit gearrangeerde huwelijk en valt voor de charmes van majoor von Crampas. Na twee jaar beëindigt Effi de geheime relatie en verhuist met haar man naar Berlijn. Jaren later ontdekt de echtgenoot de verhouding. De erecodes van zijn stand indachtig neemt hij een noodlottig besluit. Niet omdat hij persoonlijk is gekrenkt, maar omdat zijn omgeving hem anders niet meer respecteert. De prijs die hij daarvoor betaalt, eenzaamheid, is bijna net zo hoog als de maatschappelijke uitsluiting die de jonge barones ten deel valt.

Alles wat Effie meemaakt lijkt haar te overkomen. Ze is de speelbal van de omstandigheden. Effi Briest wordt geleefd: eerst door haar ouders, dan door haar twintig jaar oudere echtgenoot en ten slotte door haar minnaar. Fontane concentreert zich niet alleen op de leef- en gevoelswereld van zijn protagoniste, hij slaagt er in om de motieven van alle personages en daarmee de Pruisische samenleving duidelijk te maken. Humor en kritiek op de Duitse samenleving zijn subtiel aanwezig. De auteur maakt veelvuldig gebruik van symbolische vooruitwijzingen en verwijzingen. De roman bevat veel dialogen en monologue intérieur. Fontane laat andere personages praten over Effi, waardoor de lezer belangrijke informatie over haar én haar omgeving krijgt. Veel handelingen beschrijft hij vluchtig of suggereert hij slechts, wat de spanning ten goede komt en de verbeelding van de lezer activeert. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is het geïmpliceerde overspel van Effi, dat pas helder wordt wanneer Geert zeven jaar nadat de affaire heeft plaatsgevonden de liefdesbrieven ontdekt. Effi Briest is een hoogtepunt in de Duitse literatuur: een intrigerende roman, vlot geschreven, verrassend fris qua taalgebruik en qua psychologisch inzicht.